Улс орнууд хэрхэн тал татаагүй, хүчтэй, хариуцлагатай улс төрийн инстүүцтэй болдог юм бол?

Хуулийг боловсруулсныхаа дараа бэлэн төсөл дээр санал авдаг, эсвэл баталсныхаа дараа шууд тулгадаг биш, харин хуулийг хийхдээ эхнээс нь иргэдээсээ асуудаг, “сонирхол бүхий” гэж нэрлэдэг уг харилцаанд оролцогч этгээдүүдийн саналыг авдаг ийм жишиг тогтвол нийтээрээ “ниргэсэн хойно нь хашгирч” суухаас сэргийлэх юм даа.

Голландад залхуу хүмүүсийг газар доорх гянданд хориод, дээрээс нь ус гоожуулдаг байж. Хоригдлууд усыг шахуургаар тасралтгүй зайлуулахгүй л бол живж үхдэг байсан гэдэг. 18-р зууны Францад гуйлга гуйхыг гэмт хэрэг гэж үзээд гуйлгачилсан хүнийг М тэмдэгтэй тамгаар түлдэг байж. Энэ мэтээр төрөөс олон нийтийг хүчээр залхаан цээрлүүлж ажиллуулах явдал тухайн үеийн Европт бараг л хэвийн үзэгдэл шахуу байв.

Марксын өөрийнх нь жишээ авснаар коммунизмын үеийн энгийн иргэн өглөө үйлдвэрт биеийн хөдөлмөр хийнэ, өдөр загас барих, биеийн тамир хийх зэрэг биеэ хөгжүүлэх, үдэш урлагийн шүүмж бичих мэтээр оюуны хөдөлмөр хийх чадвартай байх ёстой. Энэхүү хий мөрөөдөл нь Зөвлөлтийн үед улам “төгөлдөршин” зөвлөлт хүн, шинэ хүн, социализм коммунизмын хүнийг шинээр бий болгон төлөвшүүлэх албадлага болон хувирсан юм. Байгалийн хуулийн эсрэг чиглэлтэй энэ тэмүүлэл нь хомо сапиэнсийн өөрчлөгдсөн цоо шинэ хүний үүлдэр зохион бүтээх хандлага болжээ. Үүнийг “хомо советикус” ч гэж шоолон нэрлэдэг.

Ойрын өдрүүдэд “Ноорог”-той холбоотой, мөн эрхтэн шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо нутагшуулах үйлсэд манлайлал тээн зүтгэж явсан Төрийн соёрхолт эмч П.Батчулууныг ялласантай холбоотой томоохон дуулиан дэгдэж, манай сэтгүүл зүйг ээлжит шалгуураар сорьж байна.

Өмсөж зүүх, идэж уухаас эхлээд бүгдийг нь бид тэднээс авдаг. Гадагш нь зарж мөнгө олж байгаа цөөн хэдэн нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг ч тэд л худалдаж авдаг. Оросоос хамааралтай гэж бодоод л хятад гутал хувцас өмсөж, тэдний үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг эдэлж хэрэглэж явна.

Хүн төрөлхтөн 1961 онд анх сансарт ниссэн бол түүнээс 20 жилийн дараа буюу 1981 онд Монгол хүн анх удаа сансарт ниссэн юм. Монгол Улс энэ өдөр сансрын уудамд техникээ гаргаж туршсан дэлхийн тав дахь, сансрын судалгааны төхөөрөмж бүтээн, нислэгийн явцад ашигласан 20 дахь, сансарт хүнээ нисгэсэн дэлхийн 10 дахь орон болсон юм. Сансрын нисэгч Ж.Гүррагчаа сансарт ниссэн Монголын анхны, Ази тивийн 2 дахь, дэлхийн 101 дэх хүн болж сансар судлалын түүхэнд бичигджээ.  

“Гавьяат” (араас нь “Ардын”) өгөхгүй бол үхлээ гэдэгчүүдийн цуваа үл тасарна!

Автомашины ослоор амь насаа алдсан А бүсгүйн элэг бөөрийг шилжүүлэн суулгаснаар, гурван хүний амийг аварч, 11 хүнд шөрмөс шилжүүлэн суулгажээ. Ийм олон хүн амь алдах эрсдэлийг ардаа орхиж, өвчин шаналлыг ардаа орхижээ. Нэг П.Батчулуун эмчийг бий болгохын тулд хагас жаран шаардлагатай байдгийг, тийм хүмүүсээ алдвал салбар бүхэлдээ хойш алхахыг ч олон нийтэд ойлгуулж өглөө.

Орон нутгаас ирж суралцаж байгаа оюутнуудаа адлах биш илүүолон оюутныг сургаж, мэдлэг боловсрол олгох, захуудыг хаах биш төрөлжсөн,өвөрмөц соёлтой, хоорондоо ялгаатай илүү олон захтай болох, машиныг хориглох биш машин олонтой болох… энэ бүгд нь өөрөө дэлхийн хотуудын хэвийн амьдрал. Энэ бүгд нэмэгдэхийн хэрээр түүнд зориулж хот байгуулалтаа хийдэг.

Ердийн нэг бага гарын луйварчин, ертөнцтэй танилцаж амжаагүй Монголыг шуугиулж, ерөнхийлөгчид нь “бар болох” санаархлаа илэрхийлтэл нь нөлөөлж чаджээ. Хаалттай нийгэмд хүнээр хооллуулж байсан Монгол гэнэт хаалга үүд нь нээгдэхээр юунд ч олзлогдохоор гэнэн цайлган байсан үе. Үүнд тэр үеийн удирдлагыг буруутгах нь утга учиргүй хэрэг. Юу гэвэл оронд нь Монголын хэн ч байлаа гээд хууртагдах л байсан, учир нь үзээд өгье гэхнээ хэнд маань ч ертөнцийн тухай үнэн төсөөлөл байгаагүй. Харин эндээс хийх нэг сонин дүгнэлт бол хөдөлмөр хийлгүйгээр зүгээр олз олох бидний нэг сонин араншин харагдана.

Ухсан нүхний ирмэг дээр бөөнөөр нь бохируулаад, араас нь дагз руу нь буудаж, гүнзгий нүх рүү онхолдуулаад булахад дутуу үхсэн зарим нь шороон дор тийчилдэг байж. Дороосоо пөмбөлзсөн шороо болгон руу нэг бүрчлэн буудаж гүйцээдэг байсныгаа “амрааж буй коммунист өрөвч зан” гэж бахдангуй ярихыг сонсоод би хэлмэгдэл гэх аймшгийг дутуу ухаарч явснаа мэдэж тэнэг духаа шаав. Орос Долгор гэгч хөөрхөн бүсгүй цусаа татаад үхэж өгөхгүй зовоов гэх хууч 90-ээд оны салхиар сонсогдож өр өмлөлөө. “Зовоов” гэдэг нь цусаа татаад гол нь тасрахгүй тарчилсан Долгорын зовлон бус, түүнийг гүйцээх гэж “зовсон”-оо ногоон малгайт ахмад зүтгэлтэн гуай илэрхийлж буй царайгаар хөөрсөн. Алуулахдаа орилж чарлаагүй сайн бүсгүй байсан гэж намч-зарчимчаар дайчин хувьсгалч маань үнэлж харагдсан. Орос хэл гаргууд сурсан тул орос Долгор нэр авчээ. 

Хэн УИХ-ын бүрэн эрхэд халдаж Ухаа худагийн ордод төр хувь эзэмшихгүй байх заалтыг гэрээгээр тохиролцсон бэ?

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Чех улсад амжилттай айлчлаад өнөөдрөөс Польш улсыг зорьж Төрийн айлчлал хийх гэж байгаатай холбогдуулан судлаач-профессор, ахмад Элчин сайд Д.Баярхүүгийн 2023 оны хавар бичсэн нийтлэлийг дахин нийтэлж байна. Монгол-Польш хоёр ийм чухал түншүүд гэдэг санаагаар Польшийн Ерөнхийлөгчийн Монголд хийсэн айлчлалыг дүгнэж ингэж бичжээ.​

Охид хүүхнүүд маань хэрсүү байх хэрэгтэй болжээ. Өнөөдөр Монголд үнийн өсөлт, татварын дарамт ямар байгаа билээ. Үнэнийг хэлэхэд амьдрах нөхцөлгүй байгаа шүү дээ. Бусад орон манайх шиг байсан бол хүүхнүүд нь юун баярлах, бидэнд амьдрах нөхцөл алга гээд нийтээрээ эсэргүүцээд гараад ирнэ.

Зөвлөлтийн Шинжлэх ухааны академи эрхлэн удирдаж 1954 онд “История Монгольской народной республики” хэмээх Монголын түүхийн ном орос хэлээр хэвлүүлсэн нь Монголын түүхийн орчин цагийн бичвэрийн хатуу эх загвар болон тогтсоноор 70 жил боллоо. Энэ бүтээлийг хоёр жилийн дараа монгол хэлээр орчуулсан ба үүнээс хойш энэ нь монгол түүхчдийн эх загвар болон тогтсон юм. Улмаар үзэл суртлын хувьд намын болон улсын түүх бичлэгт үүнээс гажих эрхгүй тул өгөгдсөн загвар дотор багтаан улам баяжуулах болсон билээ. Энэ нь бага дунд бүрэн дунд сургуулийн сурах бичигт шингэж, их дээд сургуулийн заавал уншиж судлан цээжлэх, түүнээ шалгалт шүүлгээр баталгаажуулах мөрдлөг болжээ.

"Зээрийн" цагаан байхгүй болсноор хээрийн экосистем өөрчлөгдөж, зээрийн сүрэг өвчилж эхэлсэн. 2011-2016 он дамнан зүүн 3 аймагт мал, зээрийн сүргийг шүлхий өвчин сүйрүүлсэн. Малаа хамгаалах гээд чоноо устгасан Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтийн малчид шүлхийгээр хотоо харлуулсан даа. Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын мэдээгээр 2018 онд 12 аймгийн 30 суманд, 2022 онд 14 аймгийн 97 суманд шүлхий гарчээ. Энэ нь чоногүй болсонтой холбоотой.

“Лу.Алтан товч”-оос эхлээд, Зава Дамдины “Монголын түүх”-д хүртэл Чингис хааны сүнсний угсааг Буддын шашин, ялангуяа Зонховын шашны гэгээн хутагт, эрхэм зүтгэлтнээс улбаалуулан бичсэн байдаг. Сайн ухвал, Будда болсон Ханхүү Сиддхартагийн сүнс хувилан төрсөөр Есүхэй баатрын гэрт мэндэлсэн ч баймаар.

Филатова хатагтайн бүр ч хатуудуулсан, гэвч үнэн гэмээр анхааруулга байна: Би тэдэнд Та нар залхуу, залхуу гэдгээ ч өөрсдөө мэдэж байгаа. Сэхээрэхгүй бол Та нар хэдэн жилийн дараа хятадуудын хүн-хүлэг болно, эсвэл тэрнээс ч дор юм болно гэж хэлдэг байлаа. Сэхээрэхгүй явсаар бид XXI зууны эхний 25 жилийг (100-ны 4-ний нэг) алдаж өнгөрөөж байгаа нь худал биш гэж үү? Гол нь үнэнийг яасан үнэнээр нь ёрлож байж вэ? 

Шинэ үеийнхэн хоцрогдлоо коммунист онолд чихнэ. Хуучинсгууд сэхээгүйгээ ардчилал зах зээлд тохно. Хөгжил өөрсдөөс шалтгаалдаг атал бид гэмээ бусад руу түлхэж биеэ цэвэрлэхдээ гаргууд. Өөрийн сул тал руу өнгийдэггүй зан нь ясных. Лусаас хичнээн хишиг хайрлаад, донор орнууд хичнээн тусламж өгөөд журамгүй бол өөдөлдөггүй аж. Тийм замбараагүй улсаас хөрөнгө оруулагчид зай барьдаг нь ч илэрлээ.