Хорь гаруй жилийн өмнө сонинд өгч байсан ярилцлагаа оллоо. Урьд нь тэр сониноос өөр дахиж хаана ч хэвлэгдээгүй ярилцлага байна. Зүгээр л сонируулж байна. Цаг хугацаа улирах хэрээр нийгэм ч их өөрчлөгджээ. Хүмүүсийн орчиноо үнэлэх үнэлэмж ч их өөрчлөгдөж.

ГАГЦХҮҮ ЦАГ ХУГАЦАА Л БҮХНИЙГ ЗАСНА

-Дэлхийн яруу найрагчдын чуулга уулзалт” гэдэг нэртэй хурал Монголд болж байна. Яруу найраг бичдэг, сонирхдог зарим улс энэ арга хэмжээг баахан шүүмжилж байгаа бололтой. Тухайлбал, Галсансүх гэдэг хүн нэг сонинд ярилцлага өгөхдөө “Шал дэмий, завхарсан юм” гэсэн байна. Таны бодол ямар вэ?

-Наадхыг чинь сайн мэдэхгүй юмаа. Дэлхийн яруу найрагчдын хурал болдог гэж саяхнаас л сонсож байна. Янз янзын мэргэжлийнхний, олон улсын шинж чанартай олон нийтийн байгууллагуудын чуулга уулзалт зөндөө л болдог. Марк сонирхогчдын хурал ч гэдэг юм уу, эсвэл чүдэнз үйлдвэрлэгчдийнх уулзалт болж л байдаг, тэдний л нэг байх. Сайн мэдэхгүй байна. Ер нь бол өнөөдөр дэлхий дээр яруу найраг сонирхдог хүмүүс маш их цөөрсөн шүү дээ. Ийм их хурдтай хөгжиж байгаа өнөө үед тэгж шүлэг мүлэг гэж явдаг хүмүүсийн хүрээ их хязгаарлагдмал болсон. Яруу найраг өөрөө оргил үеэ өнгөрөөчихсөн хэрэг. Яахав, дундад зууны Араб, Пушкиний үеийн Орос гэх мэтийн үед яруу найргийг их сонирхдог л байж л дээ. Харин өнөөдөр хөгжлийн хурд ийм болсоноор хүмүүс яруу сайхан, гоо сайхны таашаалаа зурагт, эсвэл кино гэх мэтийн зүйлээс илүүтэй авдаг болсон байна. Гэхдээ яруу найраг гэдэг бол мөнхийн зүйл л байх л даа. Сэдэв нь ч тэр. Хайр дурлал гэхэд л мөнхийн сэдэв гэдэг биз дээ. Ер нь бол яруу найраг нь хөгжлийнхөө оргил үеийг өнгөрөөсөн гэж үздэг юм билээ. 

-Хурал гэснээс Дэлхийн монголч эрдэмтдийн хурал сая бас болов доо. Өөрөө түүх бичдэг, судлаач хүний хувьд сонирхов уу?

-Сонирхсонгүй. Тэр чинь үнэндээ хүйтэн дайны үеийн л үлдэгдэл байгууллага шүү дээ. 1957 онд бий болол уу даа. Үндэстний хувьд монгол судлалын төвийг Монголд байлгах сонирхлоос үүссэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ л гол нь тухайн үедээ бол, Монголыг нөгөө талаас нь судалж шүүмжилдэг судлаачдыг “мад тавих”, тэдний эсрэг хандуулах зорилгоор байгуулагдсан юм байгаа биз. Монголыг судалдаг том дайснуудыг илрүүлдэг байлаа шүү дээ. Английн Баудэн, Америкийн Рүпэн, Японы Танака зэрэг монгол судлаачдыг унтраах, гутаах, дайснаар зарлахад гол анхаарлаа хандуулдаг байсан санагдана. Одоо үндсэн бүтэц зохион байгуулалт, санаа нь өнгөрөөд үзэл суртал, тэр элдэв юмтайгаа хоцрогдоод хэдэн өвгөцүүлийн хоолоо олж иддэг газар л болчихсон юм шиг харагддаг

-Гэхдээ монгол судлал нь өөрөө ач холбогдлоо алдаагүй биз дээ.

-Ач холбогдолтой байлгүй яахав. Хамгийн гол нь тэр бүтэц зохион байгуулалт нь хуучнаараа үлдээд хэдэн хүний хувийн өмч шиг болчихгүй юу. Тэгээд тэрийгээ тойроод л манаж суудаг, элдэв хүн амьтан ойртчих вий гээд л болгоомжлоод байж байдаг болчиж. 

-Тэгвэл бусад оронд ямар байдаг хэрэг вэ? Тухайлбал орос, хятад судлалын хувьд? 

-Хятадыг гэхэд л сонирхдог, судалдаг өчнөөн олон хүн байна. Тэд нар цуглаад л хоорондоо санал бодлоо солилцоно шүү дээ. Тэрнээс биш энэн шиг тийм ёслолын ажиллагаа энээ тэрээ биш юм. Цэвэр судлаач, эрдэмтдийн санал бодлоо солилцдог асуудал. Тэгвэл манай энэ бол хэзээ ч тийм байж үзээгүй байх. Том үзэл суртал, том суртал нэвтрүүлгийн л хэрэгсэл байсан. 

-Ер нь Монголыг судлах нь дэлхийд хэр чухал юм бэ. Тийм ач холбогдолтой зүйл мөн үү?

-Хүйтэн дайнаас хойш ач холбогдол нь их буурсан. Тэр үед бол нөгөө талынхан, тухайлбал Америкт Индиана Их сургууль, Германд Боннын Их сургууль гээд тодорхой төвүүдэд засгаас нь зориуд мөнгө гаргаад судалдаг байлаа. Судлаачид нь ч тодорсон байв. Наад зах нь гэхэд л япончууд монгол судлаач нараа Англид явуулж бэлддэг байсан. Японы олон монгол судлаачид нь Кэмбриж төгссөн хүмүүс байлаа. Тэгээд хүйтэн дайн дуусуут монгол судлалд тухайлан хөрөнгө хуваарилахаа зогсож. Америк, Япон, Германы Засгийн газрууд бүгд санхүүжилтээ зогсоосон. Ингээд ирэхээр чинь монгол судлалаа хөгжүүлье л гэж байгаа бол манайх өөрснөө өөрөөр хандах хэрэгтэй болж байгаа биз дээ. Зах зээл дээр оршин тогтнох аргаа хайх хэрэгтэй. Манай эд нар болохоор засгаасаа мөнгө аваад л хийгээд байх юм боддог, үнэндээ тийм бололцоо ч хязгаарлагдмал. Жижиг орон шүү дээ. Бүтэц зохион байгуулалтаа өөрчлөх хэрэгтэй, хөгжүүлье л гэж байгаа бол, одоо байж байгаа байдал нь шинэ орчинд тохирохгүй байна.

-Та зохиол бичиж байгаа юу?

Уран зохиол хэлж байна уу? Үгүй дээ, тийм зав алга. Залуудаа л уран зохиолоор оролдож байсан, тэрийгээ нийлүүлээд саяхан Бооцоо гэж хоёр боть болгож гаргасан. Уран зохиол оролдоод тэрүүгээрээ хооллоод явах бололцоо манайд тааруу. Нэгд зах зээл алга, хоёрт миний бичсэн уран зохиол намайг тэжээтэл тэгж их сонирхол татаж чадах уу үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй. Олон жилийн өмнө бол ямар ч эдийн засгийн сонирхолгүйгээр цэвэр романтик хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн бичиж байж дээ. 

-Та орчуулгын ажилд их дуртай хүн шиг байдаг, олон ч ном зохиол орчуулсан байх. Сайн орчуулагч нар маань нас яваад шинэ залуу хүмүүс төдийлөн харагдахгүй байх шиг. Сүүлийн үед олигтой сайн орчуулга гарч уу, юм олж үзэв үү?

-Ер нь орчуулга гэдэг ажил өөрөө цэвэр авьяас шаарддаг, түүнээс гадна орчуулагч хүн цаад хэлнээсээ илүүтэйгээр эх хэлээ мэдэж байх хэрэгтэй юм. Орчуулгаар сайн мэргэшээд гарч байгаа залуу хүн одоохондоо цөөвтөр л байна. Аким гуай, Гомбосүрэн гуай нарын маань нас явж байна. Мэргэн байна. Зөвхөн Мэргэн байгаа учраас Монгол Телевизийн киноны орчуулга сайн байдаг. Хэрвээ Мэргэн байхгүй бол бусад телевизийнхтэй л адилхан болно. Энэ телевизүүдийн киноны орчуулга гэж толгойн үс босмоор юмнууд байх юм. Юу юу гэнэ вэ, ээ чөтгөр чөтгөр гэнэ үү. Чөтгөр гэдэг чинь монгол хэлэнд сэргэлэн хүнийг л хэлдэг. Тэрнээс биш чөтгөр гэдэг хараал монгол хэлэнд яаж байхав дээ. Ер нь одоо Монголд орчуулга нь илүү чухал байна. Юу гэх гээд байна вэ гэвэл, ялангуяа байгалийн шинжлэх ухааны сурах бичиг гэхэд л зохиож байна гээд л өөрсдөө ч ойлгохгүй юм хийж хүүхэд алж байснаас гаднын сурахыг орчуулах хэрэгтэй байна. Хүүхэд ойлгохоор л орчуулчихвал тэр гавьяа шүү дээ. Нэг их сүрхий эдийн засаг мэддэг хүн болоод л хүн ойлгохын эцэсгүй нэг юм биччихнэ. Үнэндээ цаанаа хуулсан л байгаа. Тэгсэнд орвол хүлээн зөвшөөрөгдчихсөн, сонгодог болчихсон юмнуудыг зүгээр шууд л орчуулчих хэрэгтэй. Орчуулгын чухлыг тун олон юман дээр хэлмээр байдаг. Хуулиасаа авхуулаад л. Тухайлбал, өнөөдөр шилжилт хийж байгаа 40-өөд орон дотроос хуулийн орчин хамгийн сайтай нь Унгар байдаг. Яагаад гэвэл тэд нар шинээр хууль мууль бодож олоод давхиад байсан юм байхгүй, Австрийн хуулиудыг унгар хэл рүү орчуулаад л хэрэглээд байна. Тэр нь хэчнээн жил хэрэглэгдчихсэн, өөрчлөх шаардлага байдаггүй хуулиуд. Манайхан болохоор зохионо гээд л үзчихдэг, эцэс сүүлдээ тэр нь хүн аймаар юм болсон байдаг. Үнэндээ энэ чинь мэддэг чаддаг хүний туршигдсан юман дээр л суурилах ёстой шүү дээ. Хүн төрөлхтний нэг алдсан алдааг араас нь давтаад явж болохгүй биз дээ. Ийм учраас өнөөдөр манайд зохиож суухаасаа орчуулж суух нь л хамаагүй чухал байна. 

-Орчуулга оролддог, хийдэг хүмүүст энийг орчуулах юмсан гэж бодож явдаг зүйл байдаг. Таны хувьд? Ер нь ойрын үед орчуулахаар зорьж байгаа ямар бүтээл байна?

-Ер нь би зохиол бичихээсээ илүү орчуулах юмсан л гэж боддог. Милтон Фридманы Капитализм ба эрх чөлөө гэдгийг эхнэрийнхээ хамтаар орчуулаад эхэлчихсэн. 1957 онд анх гарсан энэ номыг одоо болтол дэлхий даяараа уншиж байна. Урьд нь түүний Хувь заяагаа сонгох нь-ыг орчуулсан. Ерөөсөө Фридманы олон нийтэд зориулсан эдийн засгийн гурван том сонгодог бүтээл байдаг. Гурав дахь нь The Tiranny of Status Quo гэж бий. Адам Смитийн Үндэсний баялаг гэдгийг орчуулах юмсан гэж боддог. Монгол хэл дээр орчуулж байгаа нь энэ гээд 1 000 хуудас номоос ойлгоогүйгээ орхиод ойлгосноо орчуулсан юм уу хайшаа юм, 200 хуудас болгосон нэг тийм халтуур гарснаас өөрөөр орчин үеийн эдийн засгийн тулгуур болсон энэ сонгодог одоо болтол манайд алга. Гэтэл эдийн засгаар 50 шахам мянган оюутан суралцдаг гээд байгаа.

Монтэскю байна. Хуулийн амин сүнс гэж өнөөгийн энэ нийгмийн тогтолцооны тухай хамгийн шилдэг, хамгийн анхдагч зохиол байгаа юм. Гээд тоочвол орчуулахыг хүсэж байгаа юм зөндөө. Ухаандаа миний бараг хамгийн дуртай зохиолч Достоевский байна. Шашин машины үзлээс болоод монгол хэл дээр зохиол нь бараг гараагүй. Дорд үзэгдэгсэд гэдэг нь нэг гарлуу даа дээр үед. Их муу орчуулсан. Нэрнээсээ авхуулаад буруу. Харин саяхан Гэм зэм-ийг нь Гомбосүрэн гуай сайхан орчуулсан. Миний бодлоор Достоевскийн зохиолын оргил нь Карамазовынхон юм. Тэр орчуулагдаагүй. Ер нь дэлхийн утга зохиолын хамгийн сонгодгууд нь манайд өнөө хэр орчуулагдаагүй байна. Орчин үеийн буюу ХХ зууны дэлхийн утга зохиолыг цоо шинээр буй болгосон Франк Кафка байна. Марсэл Прүсийн Алдагдсан цагийн эрэлд-ийг орчуулаагүй. Жэймс Жойсын Үлисс байна. 

-Тэгвэл эднийг хэн хэзээ хийх вэ? Тийм үе хэзээ гарч ирэх вэ? Тухайлбал, “Үлисс”-ийг та нарын үед орчуулж барах уу?

-Яахав, тодорхой санхүүгийн бололцоо олдвол орчуулах хүн олдоно л доо. Тийм амархан орчуулдаг эд бас биш л дээ. Гэхдээ манайд чадвартай хүмүүс хуруу дарам боловч бий шүү дээ. Мэргэн бол Үлисс-ийг орчуулж л орхино. Аюурзана бас чадна. Зах зээл л их муутай. Тэгэхлээр ялангуяа тэр орчуулах орчин нөхцөлийг нь бүрдүүлэхэд санхүүгийн дэмжлэгийг нь бий болгож өгөх хэрэгтэй юм. Үүнийг л голчилж хөөцөлдөж байна. Сонгодог бүтээл зах зээлээр ядруу байх нь элбэг. Иймээс санхүүгийн хувьд өөрийгөө нөхөх чадвар муу. Иймээс дэмжлэг хэрэгтэй байдаг юм. Кармазовынхан-ыг нэг тодорхой компани санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, Гомбосүрэн гуай яруу сайхнаар монголчлохоор тохирчихоод байгаа. Энэ бол латин үсэг ч үгүй хүн латин толь зохионо гэж төрөөс мөнгө дэлсэхээс хавьгүй буянтай, шударга ажил л даа. 

-Сайн зохиолыг, том бүтээлийг их муу орчуулсан, бүр баллаж хаясан жишээ их бий. Тухайлбал, саяхан Карл Поппэрийн алдартай номыг тантай ойр байдаг нэг хүн маш “сайхан орчуулсан” байна лээ.

-Гуйланчлалын философи гэдгийг хэлж байна уу? Тэр яахав, цаад сангаас нь хэвлүүлсэн юм аа. Карл Поппэрийн сан л даа. Саяхан бишээ, арваад жилийн өмнө шүү дээ. Энд орчуулчихсан байсан юмыг гадаад хүн дээрээс нь нэмж “ийм байх ёстой” гэж засаад баллаад хаячихсан юм. Ямар сайндаа би монголоор уншаад ойлгоогүй, сүүлд нь англиар уншиж байж, ийм юм байсан юм байна гэж нэг барагласан. Тэр бол ёстой өнөө эртний монгол хэл гэлээ гэгчээр, тэрийгээ л сайн мэддэг нөхөр л дөө, нэрийг нь хэлээд яахав, гадны нэг монголч эрдэмтэн хүн байсан. Харин сая Гомбосүрэн гуай Карл Поппэрийн Нээлттэй нийгэм ба түүний дайснууд гэсэн сонгодог зохиолыг нь тун гайгүй орчуулж хэвлүүлсэн шүү. 

-“Эрэлхэг цэрэг Швейк”-ийг та миний ширээний ном гэсэн байсан? 

-Швейк бол нэгдүгээрт, дэлхийн сонгодог зохиол мөн. Хоёрт, энэ чинь хачин гоё элэглэл байхгүй юу. Тэгээд тэр элэглэл маань миний амьдарч байсан нийгэмд их таардаг байсан. Үйл явдал нь Дэлхийн I дайны үед Австри-Унгарын эзэнт улсад л болоод байгаа юм шиг хэрнээ миний амьдарч байсан тэр дал, наяад оны байдал, дээрээс нь одоо бодоод байхад өнөө манай үеийн ч ялгаагүй, хүн хүний тэр хачин араншинг их томруулж элэглэсэн. Орчуулга нь ч үнэхээр сайхан, монгол хэлний элэглэлүүдийг их сайн ашигласан байдаг. Очирбат гэдэг хүн орчуулсан юм. Гэхдээ энэ бол миний ганц дуртай зохиол ч биш л дээ. Байнга уншиж байдаг зохиолчид маань гэвэл, Чехов, Марк Твэйн, Достоевский байх шив. Эд бол үнэхээр гайхалтай л даа. 

-Монголын зохиолчдоос та хэнийг илүү үнэлдэг вэ?

-Ерөөсөө уран зохиол гэдэг бол давтагдашгүй юм хийхийг л хэлдэг. Хүний хэзээний хэлчихсэн юмыг давтана гэдэг бол ямар ч үнэ цэнэгүй зүйл л дээ. Пушкин гоё бичдэг байлаа гэхэд өнөөдөр түүн шиг гоё бичээд ямар ч хэрэг байхгүй. Монголын уран зохиолд давтагдашгүй аугаа хүн бол тун цөөн байсан. Бидэнд утга зохиолын уламжилсан баялаг өв байхгүй шүү дээ. Дэлхийн уран зохиол руу ойртсон гэдэг юм уу, юу гэдэг юм, урьд нь хэн ч хэлээгүй ориг юм л үнэлэгдэнэ. Жишээ нь Эрдэнэ. Ялангуяа жар, далаад оны өгүүллэгүүд нь үнэхээр давтагдашгүй зүйл мөн. Үнэ цэнэ гэдэг бол тэр л байсан. Намдаг, Доржготов, Дашдооров гээд жинхэнэ ориг монгол, давтагдашгүй бүтээлтэй зохиолчид бий бий. Ер нь тэгээд манайд бол шүүмж судлал хөгжөөгүй болохоор их зовлонтой л доо. Бараг байхгүй гэж хэлж болно. Иймээс дээрх зохиолчдын давтагдашгүй бичлэг, санааг анализ хийж задлан шинжлэн дүгнэсэн зүйл үгүй.

-Монголын зохиолч, яруу найрагчдын дунд гадагшаа гарна, чадна гэсэн хүмүүс их олон байдаг ч ингэж чадсан нь ганц Чинагийн Галсан гуай. Түүний ингэж чадсан нууц юунд байна вэ? Үнэхээр сайн зохиолч уу?

-Мэдэхгүй. Уншаагүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Ямар ч байсан зах зээлээ л олсон байна. Дэлхий чинь том юм шиг мөртөө нэг талаасаа их жаахан юм шүү дээ. Хэр баргийн юманд шинэ юм л гаргаж ирэхгүй л бол зай завсар олдохгүй. Манайхан чинь эндээ л том том юм яриад байдаг болохоос дэлхийн зах зээлд гарна гэдэг амар юм биш л дээ. Харин зүгээр, хүрээ нь ямар байна вэ гэдэг бол өөр юм. Японд дуулаад байдаг хүүхэд чинь хэн билээ. Тэрийг бол Япон даяараа шүтээд байгаа юм байхгүй л дээ. Гэхдээ л мэдрэмж сайтай, төлбөрийн чадвар өндөртэй тэр зах зээлд өөрийнхөө хүрээг олчихсон л байна. Тэр хүүхдийг сонсдог, мөнгөө төлөөд очоод сонирхдог 5 000 ч юм уу хүн тэнд байна. 

-Шашин шүтлэгт та яаж ханддаг вэ? Атеист хүн ч юм уу гэмээр байдаг?

-Атеизм гэдэг чинь өөр ойлголт юм аа. Бурхныг үгүйсгэдэг ойлголт. Би бол шашныг үгүйсгэдэг хүн биш. Гэхдээ шашнаас ангид хүн. Яагаад гэвэл бурхангүйн үзлийн үед хүмүүжлээ олж авсан. Шашныг үгүйсгэдэггүй, гэхдээ тэрнээс ангид хүн. Ер нь шашин гэдэг бол өөрөө соёл, философи, хүмүүжил, боловсрол гээд бүх юмны цогц юм шүү дээ. Бүхэл бүтэн иргэншил юм. Ийм учраас хүндэтгэх ёстой. Тухайлбал, хүн төрөлхтөний бичигдээгүй хориг хязгаарууд, болно болохгүй гэдэг заагуудийг шашин л бий болгосон. Хуульчилж болохгүй зүйлүүд гэсэн үг. Жишээлбэл, хуульд эхнэрээ хүндэтгэх ёстой гэж болохгүй биз дээ. Хүндэтгэхгүй бол тэдэн жил хорино ч гэдэг юм уу. Тэгвэл энэ бүх дэг журам юмыг шашин л бий болгосон хэрэг шүү дээ. 

-Нэгэн томхон зохиолч саяхны нэг ярилцлагадаа, “Буддын шашин энэ олон жилд монголчуудыг огт хүмүүжүүлсэнгүй” гэсэн байсан?

-Тэр худлаа байхаа. Их хүмүүжүүлсэн шүү. XVI зуунд Төвдийн буддын шашин орж ирж байхад монголчууд ямар зэрлэг бүдүүлэг түмэн байсан гэж бодно? Баяр наадам хийж уул ус тахиж байгаа нь энэ гээд онгон охидыг Орхон голд үйж байсан гээд л бий. Эсвэл өвөг эцэг нь үхэхгүй болохоор ач нь хонины сүүлээр шахаж шаант чөмгөөр гудруулж алдаг ч байх шиг. Бөөгийн шашны аймаар бүдүүлэг ёснууд тэр чигээрээ байсан. Буддын шашин орж ирсэнээр, наад зах нь олон эхнэр авдаг ёсыг үндсэндээ зогсоосон. Маш их соёл өгсөн. Энэтхэг, Төвдийн соёлын асар их элементүүд оруулж ирлээ. Яахав, удаад хэтрээд ирэхээрээ аяндаа хөгжлийг чөдөрлөсөн тал бий л дээ. Гэхдээ нэг талаасаа асар их дэвшил, гэгээрэл өгсөн юм шүү.

-Та тэгвэл хэнийг, юуг шүтдэг вэ? Хүн болгонд л өөрийн гэсэн шүтэх бишрэх, дээдлэх итгэх зүйл байдаг?

-Би нийгмийн дэвшил, хөгжлийг л шүтдэг. Шинжлэх ухаанд л итгэдэг. Би өөрөө байгалийн шинжлэлийн хүн. Надад шинжлэх ухаан л бүхий л зүйлийн ул суурьтай тайлбарыг өгдөг. Ямар ч ид шид, элдэв юманд итгэдэггүй. Өнөөдөр бүх юм яван явсаар зөвхөн шинжлэх ухааны соёлтой зохицуулалтад орчихоод байна шүү дээ. Тийм учраас дэвшил хөгжил рүү явж байгаа юм болгон миний шүтээн гэх юм уу даа. Тэгж л ханддаг. 

-Одон медаль, төрийн хайр хишиг гэдэг зүйлд таныг хамгийн тоомжиргүй, тэр бүү хэл элэглэж ханддагийг хүмүүс мэднэ. Гэтэл та саяхан төрийн одонгоор шагнуулаад, малилзтал инээгээд зурагтаар гарч байсан. Энэ ямар учиртай явдал болсон юм бэ?

-10 жилийн өмнөх малилзтал инээж байсан зурагтын дүрсийг санадаг, чи ой их сайтай юм гээч. Тэр улс төрийн акц байсан юмаа. МАХН-ын 75 жилийн ой болоод, тэд нар намынхаа 150 хүнийг шагнуулах гээд нэрийг нь өгчихсөн байсан юм. Тэгэхэд ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга нь Энхсайхан байлаа. Тэгээд тэр одонг МАХН-аас ганцхан Г.Очирбат гуайд өгөөд, нэмж Бат-Үүл, Дашёндон гуай бид гуравт өгсөн юм. Нөгөөдүүлийн өнөө намынхаа ойг хийх гэсэн баяр хөөрийг нь “Өө үгүй, энэ чинь Монголд улс төрийн нам байгуулагдсаны баяр, дан ганц МАХН-ын баяр биш” гэж болгоод, бид гуравт өгсөн улс төрийн агуулгатай юм болж. Түүнээс тэр төмрийг нь би чанаж идэх биш, надад ямар ч хэрэггүй эд л дээ. Ер нь тэгээд энэ шагнал гэдэг бол, би авсан аваагүй өөрөө нийгмийн өвчин. Хүний хөдөлмөр бүтээлийн эцсийн хэмжүүр нь хэдхэн юмаар л илэрхийлэгддэг. Нэр төр, хүндэтгэл, мөнгө гээд. Эрүүл саруул нийгэмд тийм л байдаг. Хойт Солонгост би их олон очсон. Хүн болгон энгэрээрээ дүүрэн одонтой. Сүүлдээ металл нь хүрэхээ байгаад том том далбагар пластмассаар хийдэг болчиж. Энгэрээрээ дүүрэн одонтойгоор хэдэн зуун мянгаараа турж үхэж байна, ингэхээр ямар утга учир байна! Тэр одонг зүүгээд амьдрал нь дээшлээд, эсвэл бусад нь “Хөөх, энэ одонтой болчиж” гээд сөхөрч унаад байгаа юм хаа байна? Зүгээр л өвчин байх. “Энэ хүн энгэртээ найман гялгар төмөртэй юм” гээд дараагийнх нь 5 үе нь шүтэж бишрээд үүрд дурсаад байгаа юм хаана байна. Цуглуулагчдын зах зээлд Хөдөлмөрийн баатрын тэмдэг 250 мянга хүрдэг юм гэнэлээ, тийм утгаараа л ач холбогдолтой байх.

-Энэ нийгмийн өвчин үү, монгол хүний араншингийн юм уу?

-Монгол хүний, ер нь нүүдэлчдийн нэг тийм араншин байдаг юм. Бага хаадын үед мэргэн, сайн, сэцэн, баатар гээд л өч төчнөөн цол буй болгож өөртөө болон биендээ өгдөг байлаа. Монголынх нь дуусахаар гадаадынхыг нь аваад л, ван, бэйл бэйс, бошигт мошигт гээд л явчихдаг. Адилхан нүүдэлчид болохоор ижил орчинд ижил бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг учраас бусдаасаа ямар нэг юмаар ялгарах гэж зүтгэдэг хэрэг. Тэгээд ялгарч буй нь энэ. Тэрнийхээ төлөө үхэлддэг байсан. Тэр нь явсаар байгаад социализмын үед бүр гаараад өвчин нь архагшаад ийм юм болж л дээ. 

-Энэ өвчин арилах уу? 

-Арилах байх аа. Тийм шинж бас харагдаад байгаа. Эсвэл бүүр сайхан дампууруулах нэг гоё арга бий. Нэг ийм тоо байдаг. Очирбатын 8 жилд тараасан цол гуншинг Багабанди нэг жилийн дотор өгсөн гэж. Тэгсэн Багабандийн 8 жилд өгснийг Энхбаяр ерөөсөө хоёр, гурван сарын дотор тараажээ гэж. Тэгэхлээр тэр арга бол их гоё оо. Цөмөөрөө гавьяат, цөмөөрөө ардынх энэ тэр болчих юм бол энэ чинь ингээд сайхан дампуураад дуусах байхгүй юу. Тэгээд бүгдээрээ нэг баахан хэрэггүй төмөртэй. Нөгөөхөө шатааж ч болохгүй, хайлуулж ч болохгүй. Тэгэхтэй зэрэг нэг хүн гавьяат болоотохлоо гэхэд, хажуу айлынх нь ч гавьяат, ажил дээрээ очсон ч бүгдээрээ гавьяат болбол их гоё болно. Ер нь ч тийм болчихоод л байна л даа. Тэгэхлээр би энэ ингэж их тараадгийг маш зөв, одоо улам их өгөөсэй гэж бодож байгаа. Өгөх ч байх. Ер нь өгсөөр ч байгаа. Гэхдээ нийгэм бас ч эрүүлжиж байгааг олж хар л даа. Дээр үед хэдэн хэнхэг өвгөчүүл энгэрээрээ дүүрэн төмөр зүүчихсэн гудамжаар гайхуулан явдаг байсан, одоо харин хэдийгээр их шагнуулж байгаа ч гэсэн энгэрээрээ дүүрэн одонтой хүн явж байвал солиотой хүн гэнэ биз дээ. Бас өөр болоод, засраад байна шүү. Энгэрээрээ нэг гялгар төмөртэй хүн гудамжинд явж байвал бусад нь шоолж хардаг болжээ. Энэ бол бас зөв дэвшил шүү.

-Монгол хүнд энэ мэт муу юм их бий. Харин хамгийн сайн зүйл нь юу вэ?

-Амьдрах чадвар маш сайтай. Нүүдэлчний л юм даа, ямар ч нөхцөлд дасан зохицох чадвартай. Иргэншсэн орнуудад байгалийн хүндрэлийг давахын тулд бүтээн байгуулж байлаа шүү дээ, байшин барьдаг ч юм уу. Тэгвэл нүүдэлчид болохоор тэрнээс хамгаалах биш дасан зохицох хандлагатай. Намар айраг сайн уу, өвөл даарахгүй гэдэг зохицож байгаа асуудал болохоос биш дулаалаад хамгаалах биш байгаа биз дээ. 

-Тэгвэл муу араншин нь?

-Дасан зохицно гэдэг маань нөгөө талаасаа хүний биш, нэг ёсондоо чонын амьдралтай болгож байгаа юм. Ямар нэг баримталдаг зарчим байхгүй, хэзээ ч юуг ч худалдахад бэлэн ч гэдэг юм уу, аягүй тиймэрхүү амьтны зөнтэй. Ширэнгийн хууль гэдэг шүү дээ, илүү их дасан зохицсон нь үлддэг. Тийм учраас монгол хүн хамгийн их хулхи гэдэг чинь энэнээсээ л болж байгаа байх л даа. 

-Улс төрөөс та их хөндий байх шиг байна. Улс төр таныг оролдохгүй байна уу?

-Улс төр нь илүү мафижаад, гэмт хэргийн бүлэглэлийн шинжтэй болоод явчихлаа. Уул нь улс төр гэдэг маань нийгэмд зөв менежмент хийнэ гэсэн л үг шүү дээ. Гэтэл тэр утга нь алдагдчихсан. Энэ нь өнөө л шилжиж байгаагаас л шалтгаалаад байна л даа. Африкийн орнууд дөнгөж тусгаар тогтнолоо олсны дараагаар яаж дампуурч байлаа, одоо л нэг гайгүй засарч эхэлж байна. 50 жилийн дараа шүү. Бид нар ийм урт зам туулах байх л даа. Тэр Африкийн орнууд тавь жараад онд тусгаар тогтнолоо олсон нь хэдий сайн боловч дараа нь өнөө иргэншсэн байдлаа олох, улс орноо зөв менежментээр, ард түмний хүсэл зоригоор авч явах, тэр бүхэн орхигдсон. Тэгвэл энэнд чинь суралцах хэрэгтэй байдаг. Ингэхийн тулд манайх ч тэдний адил хамгийн муу муухай замаар л явж таарна. Нийгмийн менежментээр биш, нийгмийг тонох тэр заваан юмаар л явна.

Тэрийг туулахад хугацаа хэрэгтэй. Манай нийгэм нээлттэй болоход би тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн, тэгээд гүйцэтгээд дууссан. Тийм болохоор одоо тийшээ очиж хулгай хийлцэж байх ямар ч сонирхол алга. Нийгэм өнөөдөр моралийг уландаа гишгэдэг болж хувирч байна. Энэ хулгай хийж байгаа юм чинь би яагаад болдоггүй юм гэж бодохоос биш, ерөөсөө хулгай хийж болохгүй гэдэг ойлголт огт байхгүй. Хэн нэг даргыг хулгай хийлээ гэж уурлахдаа, тэр хулгайлсан юмнаасаа хуваалцсангүй гэж уурлахаас биш, хулгай хийж болохгүй гэж уурладаггүй. Аймшигтайяа. Би бол ингэж л боддог, би л хулгай хийхгүй байж байгаад бурхны өмнө цэвэр очиж байвал барав, тэртэй тэргүй эргэн тойрон бүгд хулгайч юм чинь. Тэрийг засах гэж яваад ч хэрэг байхгүй. 

-Хэрэг байхгүй юу?

-Засах юм ганцхан цаг хугацаа. Нэгмөсөн дампуурч баларч байж л нэг засарвал засарна. Одоо сурган хүмүүжүүлээд ямар ч үр дүн гарахгүй. Дэлхийн II дайны дараа Японд дөрвөн хүний дунд нэг гутал ноогдож байж. Гарахдаа гутлаа ээлжилж өмсдөг. Гэхдээ хэн ч хулгай хийж байгаагүй. Хулгай хийхгүйн тулд Японы иргэншил 2000 жил хөгжсөн байхгүй юу. Тэрэнд л учир байна шүү дээ. Ядуу учраас хулгай хийдэг гэдэг бол ердөө л шалтаг. Африкт иргэншил байгаагүй. Бидэнд ч мөн адил. 

Тийм учраас бид таван мянган жилийн иргэншлийн түүхтэй Хятадтай өөрсдийгөө харьцуулаад, эд нар яахаараа ингэж хөгждөг юм, бид яагаад болдоггүй юм гэдэг маань цаад сууриас нь харах юм бол илүүтэй утгагүй зүйл юм. Тэд чинь ганцхан технологио л сольсон улс. Түүнээс биш цаад уг иргэншлээ солиогүй байхгүй юу. Яагаад гэвэл тэр нь өөрийнхөөрөө өчнөөн зуу, мянган жил болчихсон уламжлалтай иргэншил. Тэгвэл бидний өнөө 2000 жилийн төрийн түүх энэ тэр гэдэг чинь иргэншлээс ангид, хүмүүс нь биенээсээ үл хамаарсан бие даасан, амьдралд нь ширэнгийн хууль илүүтэй үйлчилдэг чонын гэмээр амьдралтай байж. Иргэншил бол бидэнд ихээхэн шинэ зүйл. Ингэхлээр иргэншихийн тулд цаг хугацаа хэрэгтэй. Хамгийн сайн эмч бол цаг хугацаа гэдэг биз дээ. Одон дампуурч байж одонгүй болно гэдэг шиг одоо үйлчилж байгаа төрийн тогтоц системийн хувьд дампуурч байж л дараа нь нэг зөв голдрилдоо орох байх аа.

baabar.mn