Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгштэй өвөлжилтийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Нямаагийн Бүрэнтэгш гэдэг. Алтанширээ сумандаа 1983 онд төрсөн. Хөдөө аж ахуйн их сургуулийг 2005 онд нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөж ирээд сумандаа гурван жил ажилласан. Тэгээд аймагтаа санхүүгийн хяналт шалгалтын байцаагч, улсын ахлах байцаагчаар нийтдээ 16 жил ажиллаад сумандаа ирсэн.

-Сумандаа ирж ажиллах санал тавьсан уу, эсвэл тийм хүсэл ер нь байсан уу?

-Ер нь нутагтаа ирж ажиллах хүсэл байсан. Дээрээс нь холбогдох хүмүүс ч санал тавьж таарсан. Тэгээд л өөрийн сурсан мэдсэн, чаддаг зүйлээ сум орон нутгийнхаа хөгжил дэвшилд зориулъя гэж зориглоод л ирсэн.

-Гэр бүлийн хүн тань аль нутгийн хүн бэ?

-Сайншанд сумын уугуул хүн бий. Бид одоо хоёр хүүхэдтэй.

-Дагуулаад сумандаа ирсэн үү?

-Үгүй ээ, эхнэр маань хоёр хүүхэдтэйгээ аймагт амьдарч байгаа. Одоохондоо тусдаа л байгаа.

-Өнөөгийн залуучуудын өмнө тулгамдаж байгаа асуудал байх, тийм үү?

-Үнэхээр тийм, хааяа эхнэр хүүхдүүд ирж, заримдаа би очоод л явж байна.

-Нутагтаа буцаж ирээд ажлаа юунаас эхлэхээр төлөвлөж байв?

-Манай сум 2023 оны тоогоор 1400 гаруй хүн амтай гэж гарсан. Намайг бага байхад 2000 гаруй хүн амтай, маш том сум байсан. Сүүлдээ улс орны нөхцөл байдал, хүмүүсийн хандлагаас болоод хүн амын шилжилт хөдөлгөөн их болсон. Тэгэхээр хөдөө орон нутагт боловсон хүчний дутагдал их. Залуучууд нь төгсөөд хот явдаг, тэндээ үлддэг. Ер нь суманд багш, эмч хоёр нь л сайн байвал болдог юм шиг байгаа юм. Ирснээсээ хойш иргэдийнхээ ая тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх гэж их хичээлээ. Миний хувьд нутгийн хүмүүсээ нутагт нь ажилтай, орлоготой байлгахад л нутаг маань хөгжинө гэж боддог.

-Залуучуудын ая тухтай амьдрах нөхцлийг хангахын тулд тэгвэл юу хийж байна вэ?

-Манай сум 2021 онд монгол хэл, математикийн багшгүй хүртэл болсон. Энэ бол эмгэнэл шүү дээ. Манай малчид, орон нутгийнхан гэлтгүй хүмүүс чинь хаана чанартай боловсрол байна. Тэнд үр хүүхдээ сургахыг боддог. Тийм болохоор тавдугаар анги төгсгөөд л аймаг руу шилжүүлдэг. Ингэхдээ ээж нь хүүхдүүдээ аваад явдаг. Тэгээд боловсролын чанарт анхаарч, дөрвөн багшийг сумандаа гурван жил ажиллуулахаар авч ирсэн. Амьдрах байраар нь хангаж, жилд таван толгой мал өгөх, ажиллах хугацаандаа сурах бол төлбөрт нь дэмжлэг үзүүлье гэсэн амлалтууд өгсөн. Дээрээс нь залуучуудыг сумандаа тогтвортой ажиллуулах гээд санал тавихаар галладаг уу, усаа зөөдөг үү л гэж асуудаг. Тэгэхээр үүнийг нь шийдэхийн тулд 2023 онд аймгийн ЗДТГ-аас тодорхой санхүүг нь шийдээд төрийн албан хаагчдынхаа 24 байшинг дулаан, цэвэр бохирын шугамд холбосон. Мөн төрийн албан хаагчдын орон сууц дөрвийг нэмж барьсан.

-Төр засгаас “Хот-хөдөөгийн тэнцвэр”-ыг хангах бодлого хэрэгжүүлж, орон нутагт цалингийн нэмэгдэл олгохоор шийдвэрлэсэн. Энэ бүхэн боловсон хүчнээ авч үлдэхэд хэр нөлөө үзүүлж байна вэ?

-Засгийн газрын тогтоолоор 2023 оны долдугаар сарын 1-нээс эхлэн төрийн захиргааны албан хаагчдын цалинг 20 хувь нэмсэн. Харин үлдсэн 80 хувийг нь сум, орон нутаг өөрсдөө бүрдүүлэх боломжийг бүрдүүлж өгсөн. Тийм болохоор өнгөрсөн онд 80 хүртэлх хувийн нэмэгдлийг сумаас бүгдийг нь олгосон. Хамгийн гол нь би ажилчдадаа өөрсдөө орлогоо ол. Харин олсон орлогоосоо нэмэгдэл цалинг чинь хангалттай тавина гэж хэлдэг. Одоогоор манай ЗДТГ-ын жижүүрүүд гар дээрээ 1.6 сая төгрөг, төрийн захиргааны албан хаагчид 2.3 сая төгрөгийн цалин авч байна. Ингэхээр хүмүүс ирж ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй болж байгаа. Мөн энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс сумын төсөвт байгууллагууд буюу сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, соёлын төв гэсэн газрын ажилчдадаа сар бүр 100 мянган төгрөгийн дэмжлэг олгож эхлээд байна.

-Танай сум төсвийн орлогоо хэрхэн бүрдүүлдэг вэ?

-Монгол Улсын 21 аймгаас улсаас татаас авахгүйгээр харин ч мөнгө төвлөрүүлдэг долоон аймаг байдгийн нэг нь манай аймаг. Үүнтэй адил манай аймагт өөрөө өөрийнхөө санхүүжилтийг бүрдүүлдэг долоон сум байдгийн нэг нь өнгөрсөн 2022 оны долдугаар сарын 1-нээс манайх болсон. Би өөрөө нягтлан бодох, санхүүгийн чиглэлийн хүн. Тийм болохоор хаана мөнгө олох боломж бололцоо байна, түүнийг эрэлхийлж явдаг. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр манай сумын нутагт баригдаж байна. Мөн төмрийн, гангийн, нүүрс угаах, хорголжингийн гээд олон үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт хийгдэж байгаа. Үүн дээр Засгийн газрын бодлого шийдвэр ч маш сайн явж байна. Орон нутагт төсвийн эрх мэдлийг шилжүүлнэ гэсэн заалт Нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгжийн тухай хуульд орсон. Үүнийг дагаад өмнө нь аймгийн дансанд ордог байсан Хувь хүний орлогын албан татвар/ХХОАТ/-ыг ноднин жилийн гуравдугаар сарын 1-нээс сумын орлогод оруулдаг болсон. Тийм болохоор дээрх үйлдвэрүүдэд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалингаас суутгаж байгаа ХХОАТ-ыг манай суманд тайлагна гэж шахдаг. Хоёрдугаарт, манай суманд одоогийн байдлаар ашиглалтын 12, хайгуулын 17 тусгай зөвшөөрөлтэй компани байна. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудынхаа газрыг нь баталгаажуулж өгөөд газрын төлбөрөөс тодорхой хэмжээний орлогыг мөн төсөвтөө төвлөрүүлдэг.

-Уул уурхай, малчин хоёрын хооронд багагүй зөрчил гардаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ?

-Манай суманд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 12 компани байгаа боловч яг одоогийн байдлаар жоншны гурван уурхай л ажиллаж байгаа. Гэвч тэд маань ч гэсэн цар тахал гээд олигтой ажиллаагүй. Бусад нь огт ажил эхлээгүй. Тэгэхээр малчдын хувьд харьцангуй гайгүй. Ер нь төрөөс малчид уул уурхай хоёрыг зөв зүйтэй байдлаар нь холбож өгнө. Би өөрөө уул уурхайг дэмждэг. Нэг суманд нэг том уурхай байхад л хөгжөөд явна. Гэхдээ хяналт шалгалтын ажил олон жил хийсэн болохоор үйл ажиллагаагаа хариуцлагатай, байгальд ээлтэй явуул. Сум орон нутагтай хамтар, нөхөн сэргээлтээ хий, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг чанга мөрдөж ажилла гэсэн шаардлага тавьдаг.

-Алтанширээ сумын бэлчээрийн даац хэр болсон бэ. Энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байгаа вэ?

-Намайг анх ажил авахад сумын хэмжээнд 126 мянган малтай байсан. Гэтэл жил тутам нэмэгдсээр 2022 онд 196 мянга болсон. Сая жилийн эцсийн тоогоор 145 мянган толгой малтай болж буурсан. Бэлчээрийн даацын хувьд 196 мянга болоход л 2-3 дахин нэмэгдсэн гэж гарсан. Ер нь сүүлийн үед толгойтой болгон л мянгат болж байна шүү дээ.

-Малаа хэр бодит тоолж чаддаг вэ. Учир нь малынхаа тоог баримжаалж тоолдог, малчид нь нэмж хэлээд банкаас өндөр зээл гаргуулдаг гэх яриа явдаг?

-Жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-15-ны хооронд суманд мал тооллого явдаг. Дөрвөн баг гараад малчдаараа тойрдог. Гол онцлог нь манай сум малчны яг хотонд нь очоод дандаа нүдээр үзэж тоолдог. Малчид маань ч малын тооллогод хүндэтгэлтэй ханддаг. Хоёрдугаарт, 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Малын хөлийн албан татварын тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн болохоор малаа нэмж тоолуулбал өндөр татвар л төлнө.

-Монгол орныг хамарсан зуд энэ жил болж байна. Танай суманд хэр өвөл болж байна вэ?

-Ноднин жилийн 11 дүгээр сарын эхээр манай суманд анхны цас орсон. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл их, бага хэмжээгээр 20 гаруй удаа ороод байна. Мөн дөрвөн удаа, нэг удаадаа 2-3 хоногийн хугацаатай маш хүчтэй шуурга болсон. Үүнээс болоод манай сум зуд, тэр дундаа мөсөн зуд гэсэн ангилалд багтсан. Цас ороод дулаараад, дахиж хүйтэрч хөлдөөд байхаар ийм болдог юм байна. Цасан шуурганы дараа манай ЗДТГ-ын ажилчид үхсэн малыг нь гаргаж, хороо хотыг нь цэвэрлэхээр гурван айлд очсон. Тэгэхэд жоотуугаар цохиход яг л мөс нүдэж байгаа юм шиг хагарч байсан. Цас нь нийтдээ дөрвөн үе үүсгээд хөлдчихсөн. Ингээд хөлдүү газарт мал хэвтээд байхаар ямар сайн байх вэ дээ. Нөгөө л шилжилт хөдөлгөөнөөс болоод хүүхдүүд нь төв бараадсан болохоор яг ийм хэцүү цагт малчид маань хүн бүлгүй үнэхээр зутарсан. Хоёрдугаарт, сүүлийн хэдэн жил ган, зуд болоогүй сайхан байсан учраас малчдын маань хороо хот ихээхэн муу байсан юм билээ. Үүнээс харахад энэ чигээрээ дахиад хэдэн жил явах юм бол мал малладаг, малчин хүнгүй болж мэдэхээр байна.

-Зудын үед ямар арга хэмжээ авч ажиллав. Малчид, баг руугаа зам гаргасан уу?

-Цасан шуурга болоход эмнэлэг, ЗДТГ-ын гээд ердөө хоёр машинтай. Одоог хүртэл нийтдээ 84 иргэнийг эрэн хайх, аврах ажиллагаа хийгдсэн. Нүдгүй шуурч байхад л мал руугаа яваад төөрдөг. Энэ үед нь төрийн албан хаагчид л араас нь эрэн хайдаг. Ямар ч байсан нэг ч хүний амь нас эрсдээгүй. Харин тодорхой тооны мал шуурганд уруудсан. Тийм болохоор энэ хүнд цагт нь ноднин жил Орон нутгийн хөгжлийн сан/ОНХС/-ийн хөрөнгөөр авсан 4000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг малчдад үнэ төлбөргүй олголоо. Мөн энэ оны ОНХС-ийн мөнгөөр 2000 боодол өвс, 500 гаруй шуудай тэжээлийг энэ өдрүүдэд татаж авлаа. Дээрээс нь УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхан, Т.Энхтүвшин, аймгийн Онцгой комисс, аймгийн Засаг дарга О.Батжаргал, Нутгийн зөвлөлөөс малчдад хүнс, өвс тэжээл, шатахууны тусламж үзүүлсэн. Дээрээс нь сумын Иргэдийн хурал ЗДТГ-аас санаачилан иргэдийнхээ дунд “Сайн үйлсийн аян” зохион байгуулсан. Энэ аянаар цугларсан мөнгөөр 160 өрхөд нийтдээ 1300 боодол өвс, 300 шуудай тэжээлийг үнэгүй өгсөн. Үүнээс гадна бид ирэх өвлөө бодох ёстой гэж үзэж байгаа. Тиймээс одоо ирэх өвс, тэжээлийг 50 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр худалдахаар ярилцаж байна. Сүүлд цас орноос хойш Сайншанд сумаас Алтанширээ хүртэлх 63, Тойг багт 53 километр газарт цас хусаж зам гаргасан. Одоо Хаяа багт хоёр чиглэлд 100 гаруй километр зам гаргахаар төлөвлөж байна.

-Цаг хүндэрсэн үед өвс, тэжээлийн үнэ нэмэгдсэн байна уу?

-Намар 7-8 дугаар сард гэрээ байгуулаад өвс авахад 10 мянган төгрөг байсан. Гэтэл одоо манай суманд зарагдаж байгаа өвс 20 мянга байгаа. Ноднин жил манай аймагт өвс 35 мянган төгрөг хүрснийг бодоход бас ч гайгүй байна. Тэжээл олдохоо больсон. Гэхдээ улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос энэ тал дээр шат дараатай арга хэмжээнүүд авч л байна. Зам гаргахад хэрэгцээтэй түлшээр хангаж, техник хэрэгсэлээр тусалсан.

-Одоо та бүхэнд нэн тэргүүнд тулгамдаж байгаа асуудал юу байна вэ?

-Хойшдоо дахиад цас нэмж орвол техникийн тусламж нэн шаардлагатай болно. Дээрээс нь улсын болон аймгийн Онцгой комиссоос тусламжуудаа цаг тухайд нь өгөөд байвал хүн, малгүй эсэн мэнд хаврын урьтай золгох боломж бүрдэнэ. Гэхдээ мэдээж байнга үнэгүй байна гэж юу байхав. Тодорхой төлбөртэй байхад үлдсэнийг нь бид хэд зохицуулаад байж дөнгөнө шүү дээ.

-Хэдхэн хоноод хаврын сар гарах гэж байна. Говь нутгийн хавар ер нь хэр болдог вэ?

-Ер нь л нэлээд чанга болно, нүдгүй шуурдаг юм. Ноднин, уржнан өвөл нь сайхан болсон ч хавартаа их хүндэрсэн. Маш хүйтэн салхиар нүдгүй шуурахаар малын тамирыг бардаг юм билээ. Дээрээс нь сүүлийн жилүүдэд анхны бороо 7-8 дугаар сард л ордог болсон.

-Бороо цагтаа орохоо байсан нь үүл бууддаг болсонтой холбоотой гэх юм билээ?

-Тийм ч байж мэднэ. Ноднин жил 30 минутын дараа Алтанширээ суманд маш их хэмжээний бороо орно гээд цаг агаар зарлаад байдаг. Үүл гараад байсан хэрнээ ороогүй. Тэгсэн чинь Говьсүмбэр аймагт үүл буудчихсан байсан. Ийм зүйл бас байна. Одоо нэг үеэ бодоход цаг агаар үнэхээр үнэн зөв мэдээлдэг болсон. Харамсалтай нь манай малчид их хариуцлагагүй байна. Цаг агаарын мэдээгээр цасан шуургатай гэж зарлаад байхад л аймагт ажилтай гээд гараад явчихдаг. Тэгээд хоорондоо бүр болохгүй бол Онцгой комисс дуудна гээд ярьдаг гэж байгаа юм. Энэ жилийн цасан шуурганаар дуудлагад явж байхад гурван машинтай 10 хүн, гурван жаахан хүүхэдтэй явж байсан. Тэгэхээр нь машинуудыг үлдээгээд хүмүүсээ аваад яв гэж Онцгой комиссынхондоо хэлэхэд машинтайгаа л явахгүй бол явахгүй гээд гүрийгээд байсан. Мөн малдаа гарч яваад гэртээ буцаж ирсэнгүй гэсэн дуудлага ирсэн. Бид хэд шатахуун, түлш гарздаад цас ухсаар байгаад очиход 2-3 километрийн зайтай саахалт айлдаа архи уучихсан сууж байгаа юм. энэ мэтчилэн ухамсар дорой, хариуцлагагүй, аминдаа хайргүй хүмүүс бас төрийн ажилд их хүндрэл учруулдаг.

-Ийм хариуцлагагүй хүмүүсээр адаглаад шатахуун, түлшнийх нь зардлыг гаргуулдаг биз дээ?

-Би онцгойгийн дуудлагыг эрэмбэлье гэж байгаа юм. Дуудлагын дагуу яваад очихоор малаа алдаагүй ч гэсэн үнэхээр хүнд байдалтай байгаа хүмүүстээ бид цаг алдалгүй тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Гэтэл үнэхээр хариуцлагагүй хүмүүсээс шатахуун түлшний төлбөрийг гаргуул гэсэн чиглэлийг өгч байгаа.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин