Гандантэгчилэн хийдийн хамба лам Д.Чойжамц гуайтай ярилцлаа.

-Гандан хийд, ламыг  зорьдог хүн дэндүү олон. Ирсэн нэгэнд нь тусалчхаар буруу харагдах зовлон жишээ нь танаас анзаарагдаад байдаг. Тэр намын энэ улстөрчийн талд үйлчилдэг гэх мэт улстөржсөн шүүмжлэл  яриа сонсоод суух амаргүй байх шүү?

-Лам хуварга болоод  хамба нар аль ч хүнтэй эв зохицолтой байх ёстой. Зарчим нь тийм. Эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын төлөө явдаг улс хэнийг ч ирсэн хүлээгээд авна, үгээ хэлнэ. Эвтэй бай гэж хэлэх төдийд л  ор үндэсгүй таамаг гаргаж  улс төржүүлэх гээд байдаг нь зовлонтой санагддаг.  Аль ч намын хэн нь ч хүрч ирээд асуудлаа ярихад би хүлээгээд авдаг.  Гэтэл таны асуусан шиг тэр намын энэ улстөрч хамба дээр очсон, тэгэхээр хамба тэр намын хүн байх гэж харддаг айхавтар зовлон байна.  Бурхны ном сургаал,  хамба ламын ёс зүйгээ бодсон ч тэр  хэн нэгэн ирэхэд хүлээж авахгүй байх аргагүй шүү дээ. Бусад шашинд ч тийм зовлон байдаг байх. Кинонд ч гардаг даа. Хүнд нүгэл хийсэн хүн  сүмд аврал эрж ирж байгаа харагддаг. Зарим нэг тохиолдолд сүмд нуугддаг. Сүмийн  пастор  тэрийг нь мэдсэн хэрнээ зарчмаа бариад орж ирээгүй мэт байдаг.  Энэ тухай үйл явдлыг та ч гэсэн барууны кинонуудаас өчнөөн харсан байх. Шашин мэдэхгүй хүмүүс ийм зүйлийг  улс төржүүлж зовлон тариад байдаг нь яаж амар санагдах вэ. Талцуулж бүлцүүлэх, гэдэг нь хамгийн том зовлон болоод байна. Ганданд хэн ч буян хураах, гүрэм засал хийлгэхээр ирж болдог, өргөл хандив өргөж бүтээн байгуулалтад ч оролцож болдог аль ч шашинд ийм байдал бий. Үүнийг сүм хийд лам нарт хахууль өгч, нүглээ цайруулах гэлээ, гэх мэт яриа гаргадаг, тэр шүүмжлэгчдэд таалагдахгүй хүн ганданд ирсэн бололтой юм аа даа. Монгол Улсын Үндсэн хуулинд шүүх  гэмтэн гэж тогтоогоогүй байхад  гандан хийд тухайн хүнийг гэмтэй гэдгийг яаж тогтоох вэ дээ. Бид анкет бүртгэл хөтөлдөггүй. Хэн ч ирээд хурал хуйд оролцож болно. Гэмт хэрэгтэн ирээд гэмээ намчилж ном уншуулъя гэсэн ч  унших л үүрэгтэй. Энэ бол шашны зарчим. Шашны энэ асуудлыг хөгжилтэй орнууд хуулиндаа сайн тусгаж өгсөн байдаг. Тодруулбал хэн нэгэн хүний нүглийг наминчилж, зовлон жаргалаа хуваалцсны төлөө шүүхэд дууддаггүй. Гэхдээ мэдээж лам хүн ямар нэг асуудал үүсгэвэл дуудагдаж очих нь тодорхой. Гандан хийдэд янз бүрийн олон хүн ирдэг. Тэр болгонд бид туслахыг хүсдэг. Үүнийг л ард түмэн, тэр дундаа энэ шүүмжлэгчид ойлгууштай байгаа юм.

-Лам хуваргууд хоорондоо таарамж муутай гэсэн шүүмжлэл хааяа сонсогддог. Үнэхээр үл ойлголцол хуваргуудын дунд байна уу?

-Лам нар сүйдтэй муудаж сайдаад байдаггүй. Биенээ шүүмжлэх юм хаана ч байна.  Гэхдээ шүүмжилж маргалаа гээд дайсан болдоггүй. Лам нар хоорондоо эв түнжингүй гэж шүүмжилж суугаа улс шашны мөн чанараа ойлгоогүй болоод тэгж байгаа болов уу. Шүтэж дагаж байгаа шашныхаа философийг ойлгочихвол ийм яриа гаргахгүй. Харин сүүлийн үед бодож үзүүштэй, санаа зовоосон ганц нэг асуудал анзаарагдаад байна.

-Санаа зовоосон ямар асуудал байна тодруулаач. Ер нь өнөөдөр шашин төрийн нөхцөл байдал ямар байна. Төрийн ажил ерөнхийдөө гацлаа. Энэ үед та шашны гол тэргүүний хувьд юу айлдах вэ?

-(инээв) За улстөр ч юу юм. Миний мэдэх ажил биш. Гэхдээ эвлэрч байж л хэрүүл тэмцлийг даван туулна. Шашинд  ёс зүй, зарчим болоод винайн ном, болон жаяг дүрмээ зөрчиж үү гэдгийг л харах учиртай. Улс төрд хууль дүрмээ сахиж, хуулийн дагуу байна уу, үгүй юу гэдгийг л харах хэрэгтэй байх.  Шашин болоод нийгмийн гол зарчим ерөөсөө л энэ шүү дээ. Зөвхөн зарчим, ёс зүй винайн ном болон, хууль дүрмээ дагах ёстой. Ёс зарчмыг үл тоож, талцаад байвал шашин төрийн ажил хэзээ ч эвцэхгүй.

-Монгол Улсын цаашдын ирээдүйг та хэрхэн харж байна вэ?

- Сайхан болно. Сайхан цаг ирнэ. Бид энэ хугацаанд юун дээр алдав, алдаагаа хэрхэн залруулах вэ гэдэг эгзэгтэй мөч ирээд байна. Дахиад хэлье. Ийм цагт хууль ёс зүйгээ баримтлаад явчихвал хөрсөн дороо ийм их баялагтай ард түмэнд  сайхан амьдрах хувь ерөөл бий. Уул уурхайгаа зөв ашиглавал эдийн засаг сэргээд явчихна. Ямар ч улс төр эдийн засгийн мэдлэггүй энгийн надад гэхэд л “Эдийн засаг маань амархан сэргэнэ” гэсэн гүн итгэл байна.  Ямар нэг завшаа, хожоогүйгээр уул уурхайгаа зөв ашиглавал өрөө дарж, эдийн засгаа өөд нь татах хэцүү биш. Жаахан сийрэг толгойтой хэн ч бодоод олчих гаргалгаа шүү дээ. Цахим орчноос харахад монголчууд эх оронч сэтгэлгээтэй ард түмэн гэдэг нь тод анзаарагддаг. Өөрсдөө л дайснаа зохиож бий болгоод байгаа гэм ажиглагдах юм. Бүгдээрээ л эх оронч сэтгэлгээтэй. Тэгэхээр хуулиа дагаад, эвтэй аж төрөхөд Монголын ирээдүй  гэрэлтэй байна.

-Нийгмийн сайн сайхны төлөө шашны гүйцэтгэсэн үүрэг их гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Наад зах нь л шашны тогтоож өгсөн ёс суртахууны хэм  хэмжээ  хүн төрөлхтний түүхэнд эерэг нөлөө үзүүлсээр ирсэн. Одоо ч ялгаагүй,  өгөөжөө өгсөөр байгаа.  Өнөөгийн Монголд бурхны  шашин үүргээ хэр  гүйцэтгэж байгаа бол?

-Шашин үүргээ хэр гүйцэтгэж байна вэ гэдэг асуулт тавихаас өмнө нөхцөл байдал талаас нь анзаарч харах учиртай.   1937-1990 он хүртэл шашин ямар байлаа.  Ганцхан Гандан хийд л байсан. Лам нарынх нь тоо 108-аас илүү гарахгүй гэсэн хязгаартай.  Хорь гаруйхан хүнтэй ганцхан хийд өргөл барьц авч болохгүй гэсэн хатуу шаардлага дор ажилласан. Эхэн үедээ сүсэгтэн олон Гандан хийдээ сэргэж байгаад баярлан  өргөл барьц авчирч өгсөн л дөө. Гэвч  овоо хөрөнгөжиж бурхны шашны үйл хэргээ явуулах тэнхээтэй болоод ирэнгүүт  төр засгаас  30-70 хувь татвар авч, хавчих бодлого явуулсан нь түүхийн гашуун үнэн. Хурал хуйгаа ч явуулах боломжгүйд хүрэхээр лам хуврагууд одоо бид цаашаа үргэлжилж хурлаа хурах  бололцоогүй боллоо гэдэг  асуудал тавьж таарна. Тухайн үеийн төр засаг бурхны шашнаас шууд татгалзах бодолгүй байсан шиг байгаа юм. Татварыг нь бага зэрэг хөнгөлсөн байдаг. Хуучин цагийн лам хуварга явсан  эрдэм мэдлэгтэй хүмүүс их ч  байж. Тэд Гандан хийд эдийн засгийн дутмаг байдлаасаа болж үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болсоныг мэдэрч, өргөл барьц биш сүсэгтэн “харамж” өгч хурал ном хуруулж эхэлсэн байдаг. Тэр хүний номыг  хурахад  ордог балин тахил, зул хүж,  шар тос,  гэх мэт эд материалын өртөг, ном хурж буй лам нарын цав манж даахыг “харамж” гэж нэрлэж л дээ. Гэхдээ ийм хэмжээний том ном болох цав манжтай хурал, сардаа дөрвөн удаа л болдог.  1990 он хүртэл Гандан хийдэд олон асуудал байсан уу гэвэл байсан. Одоо ч бас ганц нэг асуудал байж л байна. Шашин ерөнхийдөө эдийн засаг, боловсон хүчин зэрэг байдлаас болоод эрчиндээ хүрч ажиллаж чадахгүй байгаа юм. Харин одоо бол 1990 оноос тэс өөр, сүсэгтэндээ хүрч чаддаг болоод байна. Нийгэм солигдоход олон зүйлийн өөрчлөлт гардаг. Энэ бүгдийн ихэнхийг нь төр зохицуулах үүрэгтэй. Гэтэл төр нь өөрөө бужигнаатай суудлаа олохгүй байна л даа.

-Сүүлийн үед нэг зүйлд их олзуурхаж байгаа. Лам хуврагууд бурхны шашны сургаалыг философи талаас нь ойлгуулж, сүсэгтнүүдэд хүргэж эхэлж байна. Эрдэнэ зуу хийдийн хамба лам Х.Баасансүрэн, Г.Нямсамбуу гавж гээд  сайн лам нар олонд танигдаж эхэллээ?

-Нийгэмд ажиглагдаж буй үе шатууд шашинд ч байгаа. Нийгэм маань нэг үеэ бодвол сайхан болж байна. Лам нар ч ялгаагүй. Манай лам нар маш сайжирсан. Монголд төдийгүй олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөж эхэллээ.  Монголын бурхны шашинд шинэ эрин ирж байна.

-Дэлхийн буддистуудын дунд Монголын бурхны шашны түүх, өнөөгийн байр суурь тод мөртэй гэдэг ч том давуу тал шүү...?

-Монголын бурхан шашин нэлээд дээгүүр явдаг  нь таны сая хэлсэнчлэн өнгөрсөн түүхтэй холбоотой. Учир нь Монгол Улс бурхны шашны хувьд  уламжлал сайтай. Энэтхэгийн Наландари гэж гайхамшигтай сургууль байсан. Тэр сургуулийн  уламжлал Төвдөөр дамжаад Монголд дэлгэрсэн түүхтэй юм. Хэдийгээр цагийн эрхээр  устгаж, бөхөөх бодлого хэдэн арван жилийн турш хэрэгжсэн ч  1970 онд өвгөн лам нар шашны сургууль байгуулсны хүчинд  шавь нартаа их зүйлийг үлдээж чадсан. Хуучны сайхан  уламжлал, олон хүчин зүйлээс шалтгаалан бурхан шашин хөгжих таатай хөрсийг бүрдүүлж байна. Бололцоо нөхцлийг нь бүрдүүлээд өгвөл дэлхийн бурхны шашинд том нөлөөтэй орон болж чадах ирээдүй харагдаж байгаа. Монголын бурхан шашин эрдэм мэдлэгийн хувьд дэлхийд нэлээд дээгүүр орно. 

-Таныг Монгол Улсын шашин төрийн хэргийг шийдвэрлэх Хамба Номун хаанаар өргөмжлөгдсөн гэсэн мэдээлэл гурван сар орчмын өмнөөс цацагдсан.  Энэ талаар та өнөөдрийг хүртэл ямар нэг байр суурь илэрхийлсэнгүй. Хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Монголын бурхан шашныг хэний ч хараат биш болгоё  гэсэн үзлийн л илэрхийлэл. Түүнээс биш Д.Чойжамц гэж хүнийг дээдлэн өргөмжлөх туйлын зорилгоор хийсэн зүйл биш. Коммунизмын үед шахаж хавчиж зэрэг цолыг нь өгөхгүй байсан хүмүүст нөхөж олгосон. Гомбожав хамба, Гаадан хамба, Дагвадорж хамба, Дамдинсүрэн хамба гээд  бүгдэд нь нөхөж олгосон. Үүнээс хойш монголын бурхан шашны төвийн хамбыг “Номун хаан” гэж явъя гэсэн шийдвэр гарсан. Хэний ч хараат бус шашныг тусд нь байлгах үүднээс хамба нарын зөвлөл хуралдаж ийм шийдвэр гаргасан юм.

-Орчин цагийн монголчуудын ёс зүй гэсэн сэдвээр ярилцлагаа үргэлжлүүлье. Бурхны шашинд номлосон ёс зүй гэх ойлголтоос бидний өнөөгийн байдал хэтэрхий холдоод явчихсан юм биш байгаа гэсэн эмзэглэл төрдөг. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд монголчууд 1990 оноос хойш ёс зүйн асуудлыг орхигдуулсан. Эрх чөлөө гэдэг зүйлийг  буруу ойлгосон тал бий.  Уг нь нэг хүний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагддаг. Үндсэн хуульд энэ зарчим туссан. Олон улсад ч хуулиар мөрдөж дагадаг зарчим. Баталсан хуулиа ягштал баримталж хөгжсөн улсыг анзаарах нь ээ ёс зүйгээ гажилгүй  дагасан байдаг. Хүн төрөлхтний түүхийг ажихад ёс зүйгээ нэг л алдсан бол өөдөө амьдрахад хэцүү харагддаг. Шашны хувьд 1990 онд ардчилал зах зээлийн нийгмийг сонгох үед цөөхөн үлдсэн лам өвгөчүүл 160 гаруй хийдийг нээсэн. Харамсалтай нь өндөр настай лам нар хийдээ хөгжих хүртэл удаан байж чадаагүй. Орчлонгийн жамаар бурхны орондоо морилсон.  Үлдсэн хүүхдүүд нь 15,16 насныхан.  Уншлага чээжилсэн болохоос бурхны шашны дотоод ухаан, гүн ухаанд нь нэвтэрч амжаагүй. Олон мундаг лам нараа хэлмэгдүүлж алдсанаас болоод монголчууд өөрөө өөрийнхөө ёс зүйгээр явахаас аргагүй болсон л доо. Аль ч улсын иргэдэд шашныхаа номлосон ёс зүйгээр урагшлах боломж байдаг. Харин монголчуудад тийм боломж олдоогүй. Шашнаа шүтэхдээ үзэл суртлыг нь ойлгож, ухаж дагах нь зөв шүтлэг юм. Ийм шалтгаанаар торгон дээл өмсөж айл хэсэж ном унших лам нар нэгэн үе олширсон. Харин 1997 оноос хойш сайжирсаар  байна. Өнөө  13, 14-тэй, уншлага төдийнхөнтэй үлдсэн  хүүхдүүд 20 орчим настай болж, номын бяд сууж эхэлсэн. Энэ үеэс  чуулганаа чуулдаг болсон. Сургалт ч  явуулж эхэлсэн. Бурхны бодь мөрийн зэрэг тэргүүтэй олон номыг сурсан. Хамба нараа Энэтхэг явуулж  лам, сүм хийдүүдтэй танилцуулсан. Одоо их сайжирсан. Жилд хоёр удаа хавар намрын чуулган хийж байна. Бид 20 жилийн төлөвлөгөө гаргаад ажиллаж байна.

-Мухар сүсгийн тухайд та юу хэлэх вэ. Тодруулбал бид гандан орж ном уншуулснаар, гэртээ хүж асааснаар шашныг төсөөлдөг. Та шашныг филосопи талаас нь тайлбарлаач?

-Шүтлэг бол тэгж явдаг. Хүн төрөлхтний түүхийг анзаарахад аль ч үедээ  библи, ганжуур, бурхны номын эрдмийг олонхоороо гүнзгий ухаж судлаагүй байдаг. Одоо ч тийм.  Шүтлэгийн хэлбэр хэзээнээс байсаар ирсэн.  Шүтлэг бишрэл гэдгийг шууд шашинтай холбож ойлгож болохгүй. Ямар ч нийгэмд шашныг бүгд уншдаггүй, сүсэглэдэг. Аль болохоор мэдүүлэх гэж хичээдэг бурхны шашин. Шүтлэг бишрэл гэдгийг заавал шашинтай холбоод байдаг. Жишээ нь Австри улсад очиход Гетийн хөшөө нь дээр, Чехэд Карлийн гүүрэн дээр хүслээ биелүүлнэ гээд нүдээ аниад зогсож байдаг. Аль ч улсад очсон ийм үзэгдэл зөндөө таарна. Энэ бол шашин биш юм. Сүсгийн хувьд  хүн төрөлхтний баярлаж, гуниглах, хөөрөх гэх мэт сэтгэлийн мэдрэмжтэй хамт  үүсдэг.  Цаашлаад  мэдлэг нь тэлэх гэгээрэх тусам тэр  чанар нь багасдаг шиг байгаа юм. Энэ болгоныг шашинтай холбож болохгүй. Тэгэхээр шашинд шүтлэг бишрэл байна. Энгийн ард түмэнд шашинтай холбогдоогүй ямар нэг ном зохиолоос тусгаж  ойлгосон, амьдралаас урган гарсан шүтлэг бишрэл байна. Ялгаатай, өөр ойлголтууд. Тэгэхээр шашнаа мэдэхгүй коммунизмын үеийн үзэл сурталаар ярьж  болохгүй л дээ.

-Өндөр хөгжилтэй орнуудыг анзаарахад боловсролдоо шашныхаа ухааныг шингээгээд өгсөн шиг санагддаг. Энэ тал дээр бид хэр анхаардаг улсын тоонд орох бол?

-Боловсрол зоргоороо явж байна. Шашинтайгаа хамтарч хийсэн нэгдсэн үзэл бодол байхгүй. Бусдыг хайрладаг энэрдэг олон ажлыг суулгаж өгөх хэрэгтэй. Шашны дээд сургууль дээр бурхан багшийн айлдсан сургаал үлгэр гэх мэт зүйлээр хүүхдүүдийн дунд жүжигчилсэн тоглолт хийдэг. Энгийн хүүрнэлтэй үлгэрийн  ном хэвлэсэн. Үүнээс гадна бусад сургуулийн хүүхдүүдтэй хамтран ёс зүйн хичээл зааж үзсэн. Иймэрхүү маягаар нийгэмд хандсан олон ажил  хийж байгаа.  Цэцэрлэгийн сургалтад бурхны шашны сургаалыг шингээсэн, хүүхдийн хүмүүжилд дэм болохоор тусгай хөтөлбөр хийж өгөх хэрэгтэй. Монгол хүүхдийг монгол хүн болгож өсгөхийн тулд зайлшгүй хийх ёстой зүйл гэж бодож байна. Сэтгэлтэй, ёс зүйтэй иргэн болгохыг багаас нь сургачихвал хөгжих нь асуудал бэрхшээл биш болно.  

-Буддын шашныг  шинжлэх ухаанд хамгийн ойр гэж ярьдаг. Энэ  давуу талыг нь боловсролтой уяж тайлбарлаач гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Бурхны шашинд хоёр янзын ойлголт байдаг. Нэг нь ертөнцийг үзэх үзэл.   Буддын ертөнцийг үзэх үзлийн бодит суурь нь  өнөөгийн шинжлэх ухаантай  их дүйцэлдүү байдаг. Тийм учраас боловсролын тал дээр ч гэсэн өнөөгийн ертөнцийг үзэх үзлийн  суурь болох боломж бурхны шашинд бий.  Бурхны шашин бүтээгчийн тухай ярьдаггүй. Учир шалтгаан, нөхцөл үрийн тухай ярьдаг. Тэр утгаараа хүүхдүүдийг  шинжлэх ухаанч болгож өсгөж хүмүүжүүлэхэд чухал нөлөөтэй. Энэ талаасаа нийгэмдээ хэрэгтэй. Нөгөө талаас ёс суртахуун хүмүүжлийн тал дээр  нөлөөлөх давуу талтай.  Бурхан багш хүний дүрд хувилаад, хүн төрөлхтний амьдралыг судалж  нийгмийг яаж зөв болгох вэ, гэгээрэлд хэрхэн хүрэх вэ гэдэг асуултад хариу өгсөн.  Бурхны сургаалаар явсан хүн аяндаа ёс суртахуунтай, хүмүүжилтэй болдог нь ийм утга учиртай.

-Хүүхдүүдээ зөв боловсон ёс суртахуунтай болгох вэ. Үүнд суурь хүмүүжил маш чухал?

-Хүүхдийн хүмүүжилд их анхаарах хэрэгтэй. Үр хүүхдээ өсгөдөг сайхан уламжлалаа алдсан бид. Харин эсрэгээрээ Европыг дуурайсан. Тэнд жишээ нь ээж аав нь хүүхдээ зэмлэсны төлөө ээж аавыгаа шүүхэд өгдөг. Уламжлалт харьцаануудыг алдаж шууд гаднаас хуулж, хэт дуурайдаг болсон. Нэг үгээр хэлбэл чухал зүйлийг нь авахаас илүүтэй маягийг нь хуулж байна. Гэр бүл дээр ч ялгаагүй байгалаасаа зохицон амьдардаг хувилбарыг нь биш хиймлээр хуулиудыг нь авдаг болсон. Одоо бол энэ ардчилсан нийгэм гэдэг чинь юу юм, ямаршуу үзэл сурталыг төлөвшүүлэн тогтоох юм гэдгийг сайн зөв суулгаж өгөх хэрэгтэй. Мөн Монгол Улс оршин тогтнож тусгаар тогтнолоо хамгаалж байхын тулд хүн ард нь ямаршуу маягтай байх юм гэдгийг сайн суулгаж өгөх хэрэгтэй. Жишээлбэл Япон байна. Япон хүн гэдгийг багаас нь суулгаж төлөвшүүлж чадаж байна. Японд гэхэд л багад нь шинжлэх ухааны олон салбарын элдэв хичээлээр шахдаггүй. Хэрхэн зөв хүн болгох вэ гэдэгт л анхаардаг. Жинхэнэ япон хүнийг цэцэрлэг, бага сургуульд сурах үед нь  бэлддэг. Чи ийм байх ёстой гээд ухаанд нь суулгасан байх жишээний. Мөн Америкт амьдарч байгаа Хятад тэнд сурч ажиллаж амьдарч байгаа ч гэсэн Хятад хүүхэд Хятадаараа л байна. Америкийн нийгэмд өсөж байгаа ч  зөвхөн хятадаараа л  Хятад хүн бий болоод байдаг. Гэтэл манайх Монголдоо монгол хүүхэд өсгөж байгаа хэрнээ америк хүүхдийг бий болгож байна. Энэ чинь бидэнд нийгмээ буруу жолоодож байгаа юм уу да гэсэн ойлголтыг төрүүлээд байгаа юм. Сэтгэл зүрхтэй нь ажиллахгүй байна.  Уламжлалаа авахгүй байна. Үүнээс болоод хүн ард нь маш олон бодолтой. Монголдоо гадаад сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдийн биеэ авч яваа байдал тэс ондоо. Энэ нь монгол сургуулиудад монгол хүүхдүүдийг өөр өөр хүмүүжүүлж байгаа юм. Монгол сургуулийн хүүхэд англи сургуулийн хүүхэд хоорондоо гэр бүл боллоо гэхэд зохицож амьдарч чадах уу гэмээр. Ингэтэл нь өөр болгож ондоошуулж байна.

-Одоо төр засаг монгол хүнээ, монгол иргэнээ аврахын тулд юу хийж чадах уу?

-Ганцхан эдийн засаг хардаг биш, монгол хүн рүүгээ чиглэсэн бодлого хэрэгтэй. Хүн ардаа яаж нэгтгэн нийлүүлэх үү, яаж цул болгох вэ гэдгийг л их бодууштай байгаа юм. Ядаж монгол хүнээ монголоор нь  ахуй соёл, ёс заншлаар нь байлгах хэрэгтэй байна. Монгол хүн монгол байж л бид хөгжинө дэлхийтэй хөл нийлнэ. Эс тэгвээс бид хөгжихгүй.

-Сүүлийн үед Наландара их сургуулийг байгуулах гэж байгаа тухай яриа дуулдаад байгаа. Та ч түрүүн Наландара их сургуулийг Монголд байгуулна гэж ярилаа. Хэзээнээс ажил болгох вэ?

-Хуучин уламжлалаа сэргээсэн, Энэтхэгийн Наландара хийдийн уламжлалыг сэргээсэн сайхан сургууль  байгуулах хүсэл бий. Энэ жилээс Гандантэгчилэн хийдийн захиргаа Наландара сургуулийг эхлүүлье гэж шийдээд байна. Шашны их том сургууль бий болно гэсэн үг дээ.

-Далай ламыг ирнэ гэхэд урд хөрш таагүй ханддаг. Далай багш манай улсад айлчлахаараа  бурхны сургаалаа айлдаад л буцдаг уу. Эсвэл улстөрийн чигийн яриа хөөрөө бас өрнүүлдэг үү?

-Дэлхий ертөнцөд буддын сургаалыг шинжлэх ухаантай харьцуулж ярьдаг хүн бол далай  багш. Шашныг шинжлэх ухаан, квант физикийн онолтой харьцуулж ярьдаг хүн төдийлөн олон байхгүй шүү.  Тэр утгаараа Далай багш Монголд ирэхээрээ  сүсэгтэн олныг соён гэгээрүүлээд буцдаг. Бид Далай багшийг багш, соён гэгээрүүлэгч талаас нь хүлээн авдаг.  1979 оноос хойш нийтдээ есөн удаа морилсон. Энэ хооронд ямар нэг улс төр огт яриагүй. Энд ирээд зөвхөн шашин яриад л буцдаг.  Одоо бүх бичлэг нь байна даа.

- Далай багш сүүлд ирэхдээ аравдугаар богдын тухай цухас мэдээлэл өгөөд буцсан. Одоо зарлах болоогүй хүүхэд нь дэндүү жаахан байгаа гэж. Аравдугаар богд тодорсноор Монголд ямар нөлөө үзүүлэх бол. Хятадууд энэ асуудалд эмзэг ханддаг хилээ хүртэл хаадаг шүү дээ, энэ утгаар нь асууж байгаа юм?

-Монгол бол тусгаар тогтносон улс. Тийм учраас шашин нь бас өөрийнхөө толгойг мэдэх ёстой. 1911 онд богд  Жавзандамба хутагт шашны бие даасан хэм хэмжээг тогтоож өгсөн. Шашнаа бусдын нөлөөгүй хариуцаад яв гэж өөртөө зарлиг гаргасан байдаг. Шашны хамгийн том удирдагч болох тэр хүнийхээ л үгийг бид дагаж яваа.

-Үндсэн хуулийн есдүгээр зүйлд төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ гэж заасан байдаг. Шашин төрийн холбоог та хэрхэн харж байна вэ?

-Нийгмээ сайн сайхан болгох. Хүн ардынхаа сэтгэл зүрхийг сайхан байлгах, энх тайванч, бие биенээ хайрлах, нүглийг тэвчиж буяныг ариусгаж байх гэх мэт асуудал дээр шашин төр хоёрын зорилго  нэг байдаг. Сүүлийн 300, 400 жилийн турш Монголд бурхны шашин дэлгэрч хөгжсөн учраас монголчуудын амьдрал уламжлал зан заншил, соёлд бурхны шашин их нөлөөлсөн. Энэ талаасаа бол  шашин нь  төр улсын аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол эв нэгдэлд хамгийн чухал зүйл. Ийм учраас төр сүм хийд хоёр, тусдаа орших  гэдэг ойлголт хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байх тухай яриа болохоос биш, ерөнхийдөө нийлэхгүй гэдэг утга  байхгүй.

-Ёс суртахуунаа гээхэд хүргэсэн шалтгааны нэг нь хуучин нийгэмд шашнаасаа хэт холдсоных гэж та бид хоёр түрүүн ярьсан. Ер нь шашингүй ард түмэн яаж өөрчлөгддөг вэ?

-Ертөнцийг үзэх үзэл, сүсэг бишрэл, ёс суртахуунаас холдож байна гэсэн үг.  Бурхны шашинд бие, хэл, сэтгэлийн  эрх чөлөө гэж байдаг. Энэ гурван эрх чөлөө төгөлдөр  байж хүн сая чөлөөтэй болдог.  Социлзмын үед сүм хийдэд очиж эргэл мөргөл үйлдэж, биеэрээ шашны аливаа нэг үйлдэл хийж болохгүй гэж хорьсон байх жишээний. Мөн мэдлэг боловсролоо цааш нь түгээн дэлгэрүүлж болохгүй гэж хорьсон. Коммунизм сэтгэлийн эрх чөлөөг л хорьж чадаагүй. Тийм учраас монголчууд олон зууны турш шүтэж ирсэн шашнаа  гээлгүй сэтгэлдээ хадгалсаар ирсэн. Мартаж гээгээгүй 1990 онтой золгосон хүмүүсийн нэг нь би. Би Монгол Улсын ардчилсан Үндсэн хуулийг батлалцсан.  Шинэ үндсэн хуулиар  шашны эрх чөлөө төгөлдөр болсны дараа монголчууд цөмөөрөө баярлаж байсан.

-Монголчууд буддын шашныг ер нь хэзээнээс эхэлж шүтсэн юм бол. Бурхны шашин Монголд гурван удаа дэлгэрсэн гэдэг байх аа?

-Эхнийх нь Хүннүгийн үеэс Уйгарын үед хамаатай. Монгол нутаг дээр амьдарч байсан эртний улсуудад ямар нэгэн хэмжээгээр бурхны шашин дэлгэрч байсан. Үүнийг эртний үе хэмээдэг. Дараагийн үе нь Чингис хааны үе болон түүний хүүхдүүдэд хамаардаг. Энэ дотроос хамгийн их дэлгэрүүлсэн хүн нь Хубилай хаан. Хубилай хаан бурхны шашинд орж ван жонон хүртэж ёс журмыг сахисан хүн. Гуравдугаар үе нь бага хаадын үетэй холбогдоно. Эв нэгдэлгүй,  үймээн самуунтай байсан цаг.  Дотроосоо хаан болох санаа тэмцэл агуулсан үе. Бүхэл бүтэн нийгэм задарч, улсаа байгуулж чадахгүйдээ хүрсэн тэр хэцүү цагт хэдэн үе дэлгэрсэн бурхны шашнаа дахин дэлгэрүүлсэн байдаг. Манжид эзлэгдэхээс 100 гаруй жилийн өмнө гэсэн үг.

-Бурхны шашин тусгаар тогтнолд голлох нөлөө үзүүлсэн гэж түүхчид ярьдаг. Хэр бодитой тайлбар вэ?

-Бодитой байлгүй яахав. Өнгөрсөн түүхийг сөхөхөд  их хүрээ 20 гаруй удаа нүүсэн байдаг. Богджавзандамба хутагтын үед гэхэд л гурван хүрээ байгуулагдсан байдаг юм. Нэг нь Улаанбаатар болж хувирлаа даа. XX зууны эхэн үед их хүрээнд 100 гаруй пүүс ажиллаж байсан гэдэг.  Эндээс алдартай олон хувилгаад, эрдэмтэд олноор төрөн гарсан түүх бидэнд бий. Тэр хэрээр олон хүрээ хийд боссон.  Ард иргэд хүрээ хийддээ залбирсаар ирсэн. Энэ нь тусгаар тогтнолоо олж авахад их дөхөм болсон.  1911 онд Богд тэргүүтэй хүмүүс Манжаас салан тусгаарлах цаг болжээ  гэсэн санаачлагыг гаргаж, нийтээрээ тэр санааг нь дагаснаар манай улс тусгаар тогтносон шүү дээ.

-Тэр үед их хүрээ хийд ямар байсан бол?

-Их цэвэрхэн, ёс жудагтай байсан гэдэг. Лам нарын амьдарч байсан гэр дээд зэргийн цэвэрхэн, тэр дундаа Богдын хүрээ бүүр илүү цэвэр цэмцгэр байсан гэж ярьдаг. Тэр үед айл гэрийн хаалга одоогийнх шиг цоож түгжээтэй байгаагүй. Бүгдээрээ дээшээ сөхөгддөг эсгий үүдтэй байсан.  Айлын эзэд хөдөөлөх болон гадуур явахдаа үүдэндээ мод тавиад явдаг. Бороо орвол хажуу айлын хүмүүс нь өрхийг нь буулгаж, нар гарвал татаж өгдөг байж хулгай огт байгаагүй гэдэг.  Энэ бол бурхны шашны нөлөөллийн нэг жишээ.

-Сэтгэлгээний эргэлзээгээ арилгахын тулд оюун санааны хувьсгал хийх ёстой байх.  Оюун санааны хувьсгалыг яаж хийвэл илүү үр дүнд хүрэх вэ?

-Оюун санааны хувьсгалыг засаг төртэй нийлж хийх хэрэгтэй. Шашны тал нь шашнаа, төрийн тал нь төрөө соён гэгээрүүлэхээс өөр аргагүй байна. ЗХУ задран унаснаас хойш бидэнд даган дуурайх зүйл алга болсон.  Өнгөрсөн хугацаанд ардчиллын үнэт зүйл, үзэл суртлыг төлөвшүүлэн тогтоох зүйл ч гавьтай хийгдсэнгүй.  Ардчилсан нийгмийн зарчмуудыг суулгаж өгсөнгүй.  Уул уурхайгаасаа яаж хэдэн төгрөг олох  вэ, эдийн засгаа яаж өсгөх вэ  гэж бодсоноос өөрөөр суурь гэж тодотгохоор  зүйл хийсэнгүй. Техникийн ололт амжилт, шинжлэх ухааны сургалт судалгаа, сургуулийн суурь хүмүүжил зэргийг орхигдуулсан.  Жишээлбэл сургууль гэхэд хүмүүжлийн тал нь орхигдоод мэдлэгийн тал руугаа явсаар ирлээ. Иргэддээ суурь үзлийг нь тавьж өгөлгүй, оюун ухааны шинэчлэлт хийлгүй шууд л шинэ нийгэмд оруулсан. Шинэчлэлт хийх гэж байгаа бол ядаж л суурийг нь сайн тавьж өгөх хэрэгтэй байсан юм.

-Хос ёсны сургаалийн талаар?

-Хос ёс гэдэг нь хүн бүрийг шашинтай болгох зүйл биш юм. Хос ёс гэдэг нь хүнийг хүн болгодог хоёр зүйлийг л сайн ойлгоход болох юм. Нэгдүгээрт хүн амьдралдаа сайхан сэтгэлтэй, бусдад тусалдаг, өөрийгөө ч зөв аваад явдаг, энэрэнгүй тусч, хүнтэй сайхан харьцдаг бие хэл сэтгэл гурвын мундаг харьцаатай тэр сайхан нь. Энэ бол өөрөө нийгэмд эв эеийн нэгдэлийг бий болгодог зүйл. Үүний үндэс дээр хүмүүс бие биедээ дотносдог. Гэр бүл сэтгэлээ сайхан байлгасны үндэс дээр бие хэл сайхан байдаг. Сэтгэл гэдэг бол агуу эд. Ийм байж чадвал хаа байгаа газар эвлэрэл явагддаг. Хоёрдугаарт хүн зүй бус байх ёс суртахуунгүй хараасан зангасан, нүд ам нь байнгын дарамттай, зүхсэн, хажуудхаа муухай харсан, ярвайсан байх юм бол найз нөхөд албан газар битгий хэл гэр бүл хүртэл хоёр тийш болдог. Бие хэл сэтгэлийн талыг тогтоож байгаа хүмүүжлийн тал нь арга тал юм. Ингээд ганц арга талтай хүн бас явдаггүй тэр хүнд мэдлэг хэрэгтэй. Мэдлэг арга билэг хоёр нь хосолж байж тэр хүний амьдрал сайн сайхан явдаг. Зарим нэг хүмүүс ажлаараа, авдаг цалингаараа гэртээ ирээд хажуудахаа дарамталж, нөгөө хүнээ аз жаргалгүй болгодог. Тийм учраас зүй зохистой хүнийг төрүүлэхийн тулд арга билэг, мэдлэг хоёр нэг байх ёстой. Нэг энгийн жишээ байдаг. Ямар нэг сургууль соёл төгсөөгүй хирнээ маш сайхан харьцаатай үргэлж хүнд туслаж явда,г өвгөн өнгөрлөө гэхэд л хүн бүр эргэн тойрны бүх хүмүүс нь ажил явдалд нь очиж туслаж дэмжиж, ном хуруулж буян үйлддэг. Гэтэл асар их мэдлэгтэй мөртлөө гэр бүлээ байнга дарамталдаг, цалин мөнгө нэр алдраараа далайлагасан,  ажлаараа хамт олноо байнга дарамталдаг хүн бүрийг  юу ч мэдэхгүй гэж дорд үзэж харьцдаг тэр хүнийг өнгөрөхөд тэр өнгөрсөн  лээ хүний мууд дуртай олиггүй хүн байсан юм гэх зэрэгээр мэдээлэл баяр  дамжуулж байгаа мэт зүйл үүсээд байдаг. Тийм учраас арга билэг гэдэг шашинтай холбоотой зүйл. Шашин яагаад ороод байдаг вэ гэхээр тэр аргын талыг маш сайн  боловсруулж өгдөг.

-Ум ма ни бад мэ хум гэх энэ маанийн долоон тарнийг хэлэхээр хүний бие эрүүл саруул болдог тухай яриа байдаг. Үүнийг бас шинжлэх ухаан талаас нь ч тайлбарласан байдаг. Үнэхээр шинжлэх ухаанд ойрхон хэрэг үү?

-Тийм.  Тарни гэдэг бол томьёо шиг эд. Асар гүн бясалгал энерги тогтоолт юм. Энэ тарниудыг хэлэхэд дотоод судас, хүрдэнд өөрчлөлт гардаг. Эгшиг гийгүүлэгчийн гарвал нь ондоо юм шүү дээ. Ум гэж ямар  гайхамшигтай авиа болохыг шинжлэх ухаан баталчихсан. Мэдрэлийн эсүүдэд очиж энерги үүсгэж цочроож байдаг гайхамшигтай тарни гэдгийг баталсан.

-Манай улс дэлхийн буддистуудтай хэр харилцаатай  байдаг вэ?

-Дэлхий дээр зургаа долоон байгууллага бий.  Бүгдтэй нь сайхан харилцаатай. Дэлхийн буддизмын чуулган гэж байдаг. Тэр байгууллагын  ерөнхийлөгч нь би. Мөн АБЭТБХ-ийн ерөнхийлөгч. Дэлхийн хамгийн том зургаан байгууллагад  монгол лам нар тэргүүлэх үүрэгтэй ажилладаг. Тэгэхээр дэлхийн буддистуудад гайгүй үнэлэгддэг, тэдэнтэй  дажгүй харилцаатай болов уу гэж бодож байна.

-Барууны элитүүд буддизмыг олноор сонирхоод шүтээд эхэллээ. Шалтгаан нь юу вэ?

-Далай багш дэлхийн хаана ч явсан уугуул шашнаа л шүтэхийг зөвлөдөг. Гэвч шашин бол хувь хүний сонголт байдаг. Далай багш хэдий тэгж айлдаж байгаа ч хувь хүмүүс өөр сонголт хийх нь элбэг болчихлоо л доо. Таны хэлсэнчлэн  буддын шашныг сонгож байгаа нь ажиглагдаж байна. Буддын шашин бол ёс зүйг сайн тогтоож бусдыг хайрлах үзлийг суулгаж өгдөг. Хувиа бодсон нийгэмд бусдыг хайрлах, ээж ааваа хайрлах, энэрэн нигүүлсэх нь эв нэгдлийг авчирдаг. Өөрөөсөө бусдыг хүлээн зөвшөөрдөггүй, бусдыг хажигладаг, үл хүндэтгэдэг энэ нийгэмд буддын сургаал илүү хэрэгтэй болж ирж байгаа юм. Нөгөө талаар орчин үеийн шинжлэх ухаантай нийцэж байгаа учраас, зарим талаараа шинжлэх ухааны хариулж чадахгүй асуултын хариуг олчихсон байдаг учраас олон хүн буддын ухааныг сонирхож байна. Еропын өндөр мэдлэгтэй хүмүүс олноор шүтэх болсон шалтгаан нь энэ л дээ.

-Дэлхийн буддизмын холбооны тэргүүний хувьд танаас асууя. Дэлхий хаашаа явж байна вэ?

-1990 оноос хойш энх тайван гэдэг үг бараг л алга болсон. Хоёр системийн нэг нь задран унаснаар дайн байлдаан байхгүй болсон. Сүүлийн үеийн дэлхий нийтийн байдал өөрчлөгдсөн.  Зэвсэг нэмэх, хасах гэх мэт асуудал яригдаж байна.  Тун эгзэгтэй байдлууд үүсч эхэллээ. Үүнээс үүдээд энх тайван гэдэг үг дахин сэргэж байна. АБЭТБ- нь энх тайвны төлөө тэмцэгч байгууллага байсан. Одоо үйл ажиллагааг нь улам сайжруулах үүднээс  ирэх зургадугаар сард  хуралдах гэж байна. Дэлхийн буддизмын холбооны дээд хэмжээний чуулга ирэх жилийн аравдугаар сард хуралдана. Манай төлөөлөгчид оролцоод ирсэн. Хийхээр төлөвлөсөн ажлууд нэлээн байна. Энх тайван гэдэг үгийг  сэргээх талаар ярилцаж байна.

-Бясалгал хийдэг хүмүүсийн тоо олширч байна. Та өдөрт хэчнээн удаа бясалгадаг вэ?

-Лам хүний ажлын дэглэм нь бясалгал байдаг. Лам хүн өдөрт зургаан удаа  бясалгах ёстой.

-Манай уншигчдад гэртээ хэрхэн бясалгах тухай энгийн зөвлөгөө өгөөч?

-Хамгийн эхэнд гэр орноо сайхан цэвэрлэж, бурхан шүтээнээ тахиж, сэтгэлдээ сайхан орчин бүрдүүлэх хэрэгтэй. Нуруу тэг, толгой жаахан гэдгэр,  хамрын чигт харцаа чиглүүлнэ. Шүд болон уруулыг чөлөөтэй тавина. Хэлийг жаахан бөндийлгөж тагнайны чигт байрлуулах учиртай. Тэгээд баруун зүүн гараа хүйсний дээр эрхийгээ төвийлгөх маягаар нийлүүлж барина.  Ингээд л бясалгалынхаа зоригдлыг хийгээд бясалгах учиртай.  

- Таны ээжийн бие тэнхээ данги уу? Ээжтэйгээ өтлөх ч жаргалын дээд шүү...?

-Тийм ээ, ээжтэйгээ өтлөхийн сайхныг зүйрлэх сайхан үг олдохгүй байна. Ээжийн минь бие тэнхээ  сайн байгаа. Миний ээж сайн байгаа. Аль ч талаас нь бодсон ээжийгээ хүндлэхгүй хайрлахгүй байхын аргагүй. Амьтад хүртэл ээжийгээ хайралдаг болов уу гэж бодож байна. Аалз зулзагаа төрүүлчээд нуруу нь дээрээ гаргадаг. Зулзага нь нуруунаас нь идсээр байгаад өсөөд торниод ирэхээрээ хоолоо олж идэхээр  яваад өгдөг. Ээж нь үхдэг. Энэ бол байгалийн араншинд нь байгаа юм. Хүний ээж гэдэг жигтэйхэн их хариуцлагатай. Бид төрчөөд тав зургаан жил ээжийгээ зовоодог. Баас шээстэйгээ холилдоод л хэн арчидаг билээ ээж минь л арчдаг. Аав ээж гэж хэлүүлж сургаад л, хөтөлж яваад л  хичнээн жилийг зарцуулдаг билээ дээ. Тэр бүх хөдөлмөрийг хэн үүрч авч гардаг билээ ээж. Энгийн гэж бодсон ч гэсэн ээжийн ач гайхамшигтай. Аль ч талаас  бодсон ээжийг хайрлахгүй байхын аргагүй.

П.Оюунсувд