АНВАР САДАТ: ЕГИПТ ИЗРАИЛТАЙ ХЭРХЭН НАЙРАМДАВ?

Египет ба Ойрхи Дорнод дахь энх тайван

Анвар Садат нь 1981 онд лалын хэт даврагчдад алагдах хүртлээ 1970 оноос Египетийн ерөнхийлөгч байсан юм. Нас барахаасаа нэг жилийн өмнө тэрээр Британника-ын редакцийн зөвлөлийн дэд дарга асан Фрэнк Гибнитэй дэлгэрэнгүй яриа өрнүүлжээ. Дор эшлэн тавьсан нийтлэл нь 1981 оны “Британникагийн оны ном”-д Садатын нэрээр хэвлэгдсэн. Үүнд Садат олон улсын харилцааны байдлын талаар (ихэвчлэн цэрэг дайны өнгөөр) тайлбар хийж, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг сайжруулах, дэлхийн энх тайвныг хадгалахын тулд юу хийх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа талаар саналаа хэлсэн. Харин Гибни ярилцлагын хажуу булангийн тодруулгадаа Садатыг "төрөлхийн театрын мэдрэмжтэй" хүн гэж дүрслээд "бараг яриа бүр нь тоглолт болдог" гэжээ.

Бүр хар багын би улс төр их сонирхдог байлаа. Каирт дунд сургуульд байхын, Нил мөрний бэлчирт орших Мит Абул Кум тосгонд амралтаараа гэртээ очихдоо ч тухайн цаг үетэй холбоотой сонин, ном уншиж, уншсанаа бичиж тэмдэглэж эхэлсэн. Ер нь миний хобби бол улс төр байж дээ. Тэр үед Муссолини Италийг толгойлж байсан. Тэрээр олон нийтийн өмнө гарч ирэхдээ царайны хувирлаар нь хүмүүс хүч чадлыг нь онож хараг гэсэндээ зориудаар заримдаа эрх мэдэлтний, заримдаа түрэмгийлсэн дүр үзүүлдэг тухай нь уншин гэрэл зургуудыг ширтдэг байв. Энэ нь миний сэтгэлийг их татсан. Би гэртээ толины өмнө зогсоод энэ эрх мэдэлтний илэрхийлэл төрхийг нь дуурайх гэж оролдсон боловч олигтой чадаагүй учир маш их урам хугарч билээ. Нүүрний булчингууд таталдаад хөндүүр болсон.

Дараа нь би Макиавэллийг уншлаа. Улс төрийн маневр хийх урлагийн талаар тэр юу гэж сургасныг улс төр сонирхдог хүн бүр уншаа байлгүй. Энэ бол дипломатч, төрийн зүтгэлтнүүдийг бэлтгэх сонгодог эх сурвалж мөн. Мэдээж, энэ номын зарим хэсэг миний сонирхлыг татсан. Харин би түүний сургаалийг амьдралд хэрэгжүүлэх талаар бодсон ч удалгүй энэ маань зөвхөн өөрийгөө л хуурч байгааг мэдэрсэн. Муссолинигийн дохио зангааг дуурайн “шинэ Ромын эзэнт гүрний” сүнсийг дүрслэх гэж оролдоход яг л өмнө нь нүүр минь хөндүүр болсон шиг, Макиавэллийг уншаад дотор эвгүй болоод явчихсан.

Улс төр бол амьдралын зөвхөн нэг хэсэг. Энэ нь бидний хийдэг бусад бүх зүйлтэй адил юм. Улстөрчийн хувьд ч, хуульч, эмч, тариачны хувьд ч энэ амьдралдаа амжилтанд хүрэх, нөлөө үзүүлэхийн тулд аливаа хүчин чармайлтдаа хязгаар тавьдаг тодорхой ёс зүй гэж байдаг. Бодит нөлөө үзүүлэхийн тулд та ажил дээрээ, гэртээ, сургууль дээрээ эсвэл Гадаад хэргийн яаманд дотоод сэтгэлдээ үнэнч байх хэрэгтэй. Би өөртэйгөө эвлэрэхдээ өөрийгөө хамгийн хүчтэй нь гэдгийг мэдэрдэг. Гэхдээ энэ дотоод амар амгаланг олж чадаагүй тэр мөчүүдэд би маш сул дорой болдог. Ийм үед би дотоод сэтгэлийн амар амгалангаа мэдрэх хүртэл юу ч хийхгүй байхыг хичээдэг.

Би энэ дотоод амар амгаланг Нил мөрний хөндийн хөрсний гүнд одоо ч амьд үндэстэй байгаа Мит Абул-Кум тосгондоо анх мэдэрсэн. Гэхдээ би Каирын төв шоронгийн нүцгэн, чийглэг 54-р камерт 18 сарыг хувьсгалын үйл ажиллагаанд зарцуулсан өрөөнд үнэхээр амар амгаланг олсон юм. Унших, бичих, радио сонсох боломжгүй ганцаарчлан хоригдож байлаа. Зовлон нь хүнийг бүтээж, түүнд өөрийгөө танин мэдүүлдэг. Энэ нь надад Бурханыг болон түүний хайрыг мэдэх боломжийг олгосон. Ийнхүү 54-р камерт би хүнийг өөртөө үнэнч байхад тусалдаг дотоод амжилтыг үнэлж сурсан. Ардчилал бол зөвхөн хууль дүрэм биш; энэ бол өдөр тутмын амьдралын дүр төрх юм.

Ардчилал бол үндсэндээ ёс зүйн асуудал бөгөөд ардчилсан улсад бид өдөр тутмын ёс зүйн сорилтод бэлэн байх ёстой. Одоо бид ардчиллын ёс зүйг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ авахыг уриалж байгаа бол энэ нь хязгаарлалт тогтоох, ардчиллаас татгалзах гэсэн зальтай арга биш юм. Харин бидний уриалга бол чөлөөт нийгэм өөрийгөө хамгаалах үүрэгтэй гэсэн гүн гүнзгий, чин сэтгэлийн итгэлээс үүдэлтэй. Би ямар ч албан тушаал хашиж байсан ардчилал, ёс суртахууны төлөө тэмцэх болно, ингэснээр Бурханы товлосон өдөр би өөрийнхөө хийсэн үйлдлийнхээ тайланг ухамсартайгаар эвтэйхэн тайлбарлаж чадна.

Улс төр дэх итгэл, шинжлэх ухааны үүрэг

Шинэ Египет, үнэхээр ямар ч улс итгэл, шинжлэх ухаанд суурилсан улс байх ёстой гэж би олонтаа хэлж байсан. Би үүнийг гэрэл гэгээ нь олныг татах уриа биш, харин ардчилал, эрх чөлөөний үндэстэй холбоотой жинхэнэ уриалга гэж бодож байна. Шинжлэх ухаан бол хүмүүний хүмүүжил, гинжнээс ангид хүний төлөө сайн үйлс хийж, хөгжил дэвшилд хүрэх хүний оюун ухааныг чөлөөлөх явдал юм. Итгэл гэдэг нь бурханлаг шашин үүсэхээс өмнө болон дараа нь хүний нэр төрийг чөлөөлөхийн төлөө тасралтгүй хүчин зүтгэж ирсэн шашнуудын баримталдаг зарчим, үнэт зүйл, ёс зүйг баримтлах явдал юм.

Шашин хэзээ ч зээллэг байгаагүй. Бурхан өөрийн алдар суугаараа хүнийг таашааж, түүнд сэтгэн бодох боломж олгож, чадварыг нь нээж, өөрийн дүр төрхөөр бүтээсэн. Их Британийн эрхийн тухай хуулийн төслийг дагаж гарсан АНУ-ын Тусгаар тогтнолын тунхаглалд бурхнаас түүнд өгөгдсөн хүний төрөлхийн эрх нь амьдрах, эрх чөлөө, аз жаргалыг эрэлхийлэх эрх гэж заасан байдаг. Иймээс эрх чөлөө нь жам ёсны эрх боловч түүнийг хэрэгжүүлэх нь олон нийтийн зөвшөөрөл, зөвшилцлөөс хамаардаг. Эс бөгөөс эмх замбараагүй байдал ноёрхоно.

Итгэлийн тухай энэ санааг тайлбарлая. Үүнийг надаас олон удаа асуусан. 1975 онд Лондонд нэгэн сурвалжлагч энэ асуултыг маш анхааралтай асууж байсныг би санаж байна. 1972 он, 1973 оны эхэн үе рүү эргэн харвал дэлхийн хүн бүр арабуудыг цэрэг, улс төрийн болон өөр ямар ч байдлаар тоогдохгүй гэж боддог байсан. 1967 онд Израилийн гайхамшигт ялалт, Арабын ялагдлын цар хүрээ нь энэ сэтгэгдлийг баталжээ. Египетэд байхдаа би Израилийн эсрэг аравдугаар сарын дайныг төлөвлөж байсан. Миний энхийн санаачилга бүтэлгүйтсэний дараа л би дайнд орсон. 1971 оны хоёрдугаар сард би Израильтай энхийн гэрээ байгуулах санал тавьсан. Үүний дараа дайнаас өөр арга байсангүй. Заримдаа та эрүүл мэндээ сэргээхийн тулд гашуун эм залгих хэрэгтэй болдог. 1971 онд гаргасан санаачилга маань бүтэлгүйтсэний дараа бид амьдрах чадвартай, тэмцэж чадна, үхсэн бие биш гэдгээ батлахгүй л бол Египетийн байдал найдваргүй болох нь надад тодорхой болсон.

1973 оны 10-р сард Хэнри Киссинжер Төрийн департаментад [АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргаар] байв. Хожим нь Хэнри надад мөнгө хайж АНУ-д тэнүүчилж байсан Израилийн Гадаад хэргийн сайд Абба Эбан руу утасдсан гэж хэлсэн. Тэр үед Киссинжер бүх дэлхийн дипломат од байлаа. Тэрээр хоёр их гүрний хооронд найрсаг байдлыг бий болгож, анхны нууцлаг аялалаа Хятад руу хийсэн. Одоо тэр Ойрхи Дорнодод ямар нэгэн зүйл хийхийг хүсч байв. Тэгээд Эбан руу утасдаад “Чи яагаад өгөөмөр байж болохгүй гэж? Та бол ялагч тал. Та яагаад энх тайвныг бий болгох талаар санаачилга гаргаж болохгүй гэж?" Энэ яриа аравдугаар сарын дөрөвний пүрэв гаригт болсон.

Эбан түүнд хариулав: "Чи яагаад арабуудын талаар юу ч мэдэхгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм бэ? Арабчуудын талаар бид бүгдийг мэддэг. Тэдэнд зааж зааварлан хөтлөх нь тэдэнтэй харилцах нь цор ганц арга мөн гэдгийг би танд хэлье. Бид яагаад тэдэнтэй найрамдах гэж? Арабчууд 50 жилийн турш ямар ч найдваргүйгээ харуулсаар байхад яахаараа бид одоо эвлэрэл гуйх гэж"

Дөчин найман цагийн дараа дайн эхлэв. Киссинжер Никсоныг сэрээж энэ тухай хэлэх үед израильчууд одоо бидний ясыг бутлана гэдэгт тэр хоёр итгэлтэй байв. Дэлхийн ихэнх хүмүүс ч Ингэж бодож байсан. Тэр байтугай ихэнх арабууд чингэж бодсон. Мэдээж израильчууд үүнд бат итгэсэн. Тиймээс дайн эхэлсний дараа тэд Киссинжер рүү утасдахад "48 цаг л үлдлээ" гэж хэлсэн. Хоёр хоногийн дараа тэд Киссинжертэй дахин ярьж, “Бидэнд дахиад 48 цаг өгөөч. Бидэнд цаг хугацаа хэрэгтэй, учир нь энэ бол Ёом Киппур байсан. Бид бүрэн дайчилгаа хийж амжаагүй байна. Гэхдээ бидэнд ямар ч зэвсэг, сум хэрэггүй шүү."

Дахиад 48 цаг өнгөрчээ. Дараа нь Мошэ Даян Киссинжер рүү утасдав. Тэрээр "Түгшүүр, ноён Киссинжер, бидэнд 400 танк илгээнэ үү" гэв. Үнэхээр АНУ-аас танк гуйгаад байгаа нь үнэн эсэхийг нь шалгахаар Киссинжер Голда Мэйр руу утасдажээ. "Тийм ээ, энэ бол Засгийн газрын шийдвэр шүү" гэж Ерөнхий сайд хариулжээ.

Болсон явдлыг эргэж санаарай. Тэд Египетийн фронтод 400 танк, агаарын хүчнийхээ гуравны нэгийг алджээ. Киссинжер надад юу гэж ярьсныг мэдэх үү? "Хатагтай Мейр" гэж тэр Ерөнхий сайдад хандаад, "Бид танд 400 танк илгээж болно. Гэхдээ үүний дараа юу ч болсон та дайнд ялагдсан. Үүнд л бэлэн байгаарай." гэжээ. Дайн эхлүүлсэн Арабын хүчин тэртэй тэргүй ялагдана гэдэгт дэлхий нийт итгэлтэй байсан цаг үе шүү. Лондонд нэгэн сурвалжлагчийн итгэл, шинжлэх ухааны талаар асуусан асуултад хариулж байснаа санаж байна. 1973 онд хийсэн миний үйлдэл бол итгэлээр сэтгэл минь надад өгсөн үнэмшлийн үр дүн юм. Эхэндээ би зөвхөн шинжлэх ухаанд тулгуурлавал компьютер надад юу гэж хариулахыг мэддэг байсан. Хэрэв би компьютерт бидний хоорондох хүчний тэнцвэр, Израилийн зэвсгийн чанар, манай зэвсгийн чанарын талаархи мэдээллийг өгөх юм бол компьютер надад "Израилийн эсрэг ямар нэгэн арга хэмжээ авах тухай бодох ч хэрэггүй, тэгвэл чи нам дарагдана." Би үүнийг мэдэж байсан ч өөрсдийнхөө үйл ажиллагаанд итгэсэн учраас л шийдвэрээ гаргасан. Зөвхөн компьютер л намайг мухардалд орох эсвэл амиа хорлохыг зөвлөнө. Гэхдээ би Бурханаас бидний амьдралд өгдөг зүйлсийн хязгаар, боломжуудыг хоёуланг нь мэдэж байсан. Тиймээс би энэ арга хэмжээг авсан юм. Би үүнийг хийж чадна гэсэн дотоод итгэл үнэмшлээсээ авсан. Мөн энэ сургалтанд хамрагдахаасаа өмнө би бүх командлагч нартайгаа - зөвхөн штабын даргатай төдийгүй бүх хүмүүстэй, тэр дундаа доод тушаалын олон офицеруудтай юу болохыг мэдэхийн тулд ярилцсан. Учир нь бид тэнд асуудалтай байсан. Доод командлал юу болох гэж байгааг мэдээгүй төдийгүй тэд бүгд Америк дахь Вьетнамын тухай цогцолбор шиг израильчуудын тухай цогцолбортой байв. Тэгээд би энэ цогцолбор руу дайрах хэрэгтэй болсон.

Ойрхи Дорнод дахь энх тайван, өөрийгөө тодорхойлох

1973 оны 10-р сарын дайн бол египетчүүд бидний хувьд цөхрөлөөс итгэл найдвар, өөртөө эргэлзэхээс итгэлийг сэргээх хүртэлх түүхэн өөрчлөлт байлаа. Гал зогсоосны дараа бид эдийн засгийн хямралд нэрвэгдсэн хэдий ч бүтээн байгуулалт, сэргээн босголтын амбицтай хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн. Байнга цэргийн бэлтгэл сургуулилтын ачаалал, үүрэг хариуцлага тэр үед манай эдийн засаг тэгээс доогуур байсан. Эдгээр саад бэрхшээлийг үл харгалзан бид эдийн засгийн замаа бүрэн түгжрэлээс нээлттэй хаалганы бодлого руу сэргээж чадлаа.

Тэгээд тэр цагаас хойш бид энх тайвны төлөө бүх зүрх сэтгэлээрээ зүтгэсээр ирсэн. 1977 онд Ерусалимд айлчлахдаа миний энх тайвны санаачилга Арабын ертөнцийн зарим өсвөр насныхны хэлж байсанчлан телевизийн нэвтрүүлэг эсвэл бууж өгөх санал биш байсан. Энэ бол 30 жилийн хугацаанд хуримтлагдан үржсэн уур хилэн, хорсол, муу мэдрэмжийн аймшигт блокийг ганцхан шидэлтээр сөрөн гарсан өвөрмөц бөгөөд түүхэн үйл явдал байлаа. Энэ аравдугаар сарын дайн дайнуудын сүүлчийнх нь байг.

Энэ санаачилга байгаагүй бол Кэмп Дэвидийн дээд хэмжээний уулзалт хэзээ ч болохгүй байсан. Мөн Ерөнхийлөгч Картерын тууштай, мэргэн ухаангүйгээр бид жинхэнэ бөгөөд мөнхийн энх тайванд хүрэх замыг хэзээ ч олохгүй байсан.

Гэсэн хэдий ч бусад арабууд "Харамсалтай нь, Кэмп-Дэвидийн хэлэлцээр нь бидэнд Ерусалимыг буцааж өгөөгүй, Палестин улс байгуулаагүй" гэж мэдэгдэв. Тэд гэрээ хэлэлцээр рүү дайрч, биднийг бойкотлохыг оролдсон.

Би тэдэнд хандаж хэлэхэд холбогдох хүмүүс нь суугаад асуудлаа хэн нэгэнтэй ярилцаж болохгүй юм уу, та нар зүгээр орхих уу, сонирхсон хүнтэйгээ суугаад хэлэлцэх үү? Харамсалтай нь манай олон араб ахан дүүс хэзээ ч хариуцлага үүрч чадахгүй. Тэд Арабын эв санааны нэгдэлд гашуудаж байгаа ч Москвагийн радио тэдэнд зориулж уриа лоозон гаргаж ирдэг. Тэдний эвлэршгүй байр суурь нь Израилийн шонхоруудын хувьд гайхалтай зүйл юм.

Израилийн ард түмний 90 хувь нь энх тайвны төлөө байдаг. Айлчлалынхаа үеэр би Израилийн ард түмэнд хандан палестинчууд өөрсдийнхөө өөрийгөө тодорхойлох эрхээ хэрэгжүүлж байгаа нь Израиль болон түүний аюулгүй байдалд ямар ч аюул занал учруулахгүй гэж хэлсэн. Үнэхээр энэ бол энх тайван, эв найрамдалтай зэрэгцэн орших цорын ганц найдвартай зам юм. Харин ч арабуудын эзэлсэн нутаг дэвсгэрт Израилийн суурингууд барих бодлого нь энх тайван тогтооход ноцтой саад болж байна. Энэ бол үндэслэлгүй, зохисгүй, хууль бус үйлдэл юм. Египет-Израилийн энхийн гэрээнд бид холбогдох бүх хүмүүсийн хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах аюулгүй байдлын зохицуулалтын загварыг бий болгосон. Үүнтэй төстэй арга хэмжээ бусад фронтод ч хамаарна.

Энэ нь үнэндээ Мэнахэм Бэгин (Израилийн Ерөнхий сайд) бид хоёрын эрс ялгаа байсан юм. Энхийн гэрээнд гарын үсэг зурснаар бүх зүйл дууссан гэж Бэгинь итгэж байв. Энэ бол энх тайвныг бататгах, сахин хамгаалахад хэцүү үе шатны урьдчилсан нөхцөл л гэж би хариулсан.

Арабын Ерусалим дахь Израилийн бүрэн эрхийг бид хүлээн зөвшөөрөхгүй. Би 1977 онд Израилийн зүрхэнд орших Кнессэт дээр үг хэлэхдээ Арабын Ерусалим дахин араб болох ёстой гэж хэлсэн. Найман зуун сая мусульманчууд Арабын Ерусалим дахь Израилийн бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Энэ бол баримт. Гэсэн хэдий ч Арабын орнуудад биднийг шүүмжилдэг одой хүмүүст хандаж хэлэхэд би израйльчуудтай эдгээр асуудлыг үргэлжлүүлэн хэлэлцэж, энх тайвны ашиг сонирхлын үүднээс бидний санал зөрөлдөөнийг багасгахын төлөө ажиллах болно.

Исламын шашин дэлхийн эсрэг зогсоно гэж хэлэхийг хүсдэг Ираны солиот Хомэйни шиг хүмүүс байдаг. Лалын шашинтнуудын мэндчилгээ нь дэлхийн мэндчилгээ болж байхад Ислам дэлхийн эсрэг байна гэж үү? Төгс хүчит Бурхан бол итгэл ба төгс хүчит амар амгалан юм. Ирээдүйн амьдрал бол энх тайван. Итгэгчид амар амгаланг сонгох ёстой. Чухам энэ л Ислам. Энэ бол манай Египетийн ард түмний итгэл үнэмшил юм.

Б.БААБАР