Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Эрүүгийн хуулиар эргэн ирсэн заалт бол гүтгэх. Хүний нэр төрийг Эрүүгийн хуулиар хамгаалах ёстой юу. Эсвэл өөр хуулиар зохицуулж болох уу? Энэ сэдвээс ярилцлагаа эхэлье...

-Сүүлийн 30, 40 жилд ардчилсан улс орнуудад "гүтгэх" гэдэг үзэгдлийг Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг болгож бичихээс татгалзах процес явагдаж байна. Учир нь гэмт хэрэг болгочихоор үүнийг нь төр засаг, эсхүл эрх барьж байгаа улстөрийн хүчин, албан тушаалтнууд өөртөө давуу байдал болгож ашиглаад, хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудлыг шүүмжлэн хэлэлцэх, бусдад мэдээлэл түгээх гэх мэт хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй холбоотой иргэний бүлэг эрхийг боомилох, үгүйсгэхэд ашиглаад байна гэж үзсэн. Гүтгэх гэдэг үгээр халхавчлан тодорхой бүлэг гэмт хэргийг задлан нарийвчилж авч үзэлгүй Эрүүгийн хуульд ерөнхийлөн бичихээр нөгөө талдаа олон урьгалч үзэл, төр засагт тавих иргэний хяналт, олон нийтийн эрүүл үндэслэлтэй хэлэлцүүлэг зэрэг ардчиллын үндсэн зарчимд өөрт нь сөрөг гэж үзээд улс орнууд ээлж дараатайгаар татгалзаж байна.

Гүтгэх, доромжлох гэх хоёр төрлийн гэмт хэрэг социализмаас манайд уламжлан ирсэн. Ард иргэдийн хувьд гүтгэх, доромжлох үйлдлийг гэмт хэрэг гэж үзүүлж байсны учир шалтгаан нь нам засгийг муулж болохгүй, удирдагчийн бодлогоос өөр зүйл ярьж болохгүй, дарга нараа өргөмжилж, бахдаж байх ёстой. Тийм учраас зөвшөөрөгдсөн үнэнг ярих учиртай, хамаагүй цуурах, зөвшөөрөгдөөгүй "изм" ярих нь гүтгэлэг гэсэн үзэл суртлын маягтай, хаалттай тогтолцоогоо хамгаалах арга байсан. Тэр нь энерциэрээ одоо ч бидний дунд яваа. Хуучны эрдэмтдийн толгойд Эрүүгийн хуульд л байх ёстой гэсэн хандлага хатуу байгаа.

2000-аад оны дундаас Монгол Улсад хэвлэлийн эрх чөлөөний чиглэлээр ажилладаг төрийн бус байгууллагууд, сэтгүүлзүй болон үзэл бодлоо илэрхийлэх иргэний эрхийн асуудлаар судалгаа хийдэг судлаачид судалгааны үр дүндээ тодорхой зөвлөмжүүдийг бичдэг, хэлдэг болсон. Эрүүгийн хуулиас гүтгэх заалтаа аваач ээ. Иргэний журмаар асуудлыг шийдэж болно оо. Доромжлох гэдэг чинь бүр утга муутай, бусад улс оронд энэ төрлийн гэмт хэрэг огт алга аа. Хуульчдын гол жишээ болгон ярьдаг онц ноцтой гэмт хэрэгт холбогдуулж гүтгэх гэдэг чинь шүүхэд худал мэдээлэх гэдэг өөр гэмт хэргээр зүйлчилдэг юм байна. Шүүхэд худал мэдээлэх гэдэг гэмт хэрэг чинь ганц шүүхэд мэдүүлэг, тайлбар гаргах биш хууль сануулан асуух хууль сахиулагчийн ажлаас эхэлдэг юм байна. Түүнээс биш хэн нэгэн тэр дундаа эрх мэдэлтэн, албан тушаалтан гомдол гаргаад иргэнээ цээрлүүлдэг зүйл огт байдаггүй гэх саналууд байсан.

Ингээд 2015 онд Эрүүгийн хуулиас "гүтгэх" гэдэг заалтыг хассан. Эрүүгийн хуулиас гүтгэх заалтыг хасахад тухайн үед УИХ-ын зарим гишүүд биднийг байнга шүүмжилж гүтгэж доромжилж байдаг тэр асуудлыг хуулийн хариуцлагатай болгох ёстой гэх зэрэг хэл ам хийсээр байгаад Зөрчлийн хуульд оруулсан. Төрийн зүгээс хариуцлага тооцдог байх л юм бол улстөрчид, төрийн албан тушаалтнууд өөрийг нь шүүмжилсэн, хардсан иргэдийг яаж цээрлүүлж, залхааж болдгийг та бүхэн сүүлийн жилүүдэд бүр сайн мэддэг болсон байх. Сая тэгээд буцаагаад гүтгэх заалтыг Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг болгоод биччихлээ. Одоо шорон руу ачиж эхлэх биз дээ.

-Худал мэдээлэл тараасан гэдгийг ямар байдлаар хуульд тусгах нь зүйтэй юм бол?

-Худал мэдээлэл тараах гэдэг гэмт хэрэг сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд шинээр гарч ирж байгаа гэмт хэрэг. Өнөөгийн цахим эринд хүн бүр өөрийн хувийн хэрэгслээр дамжуулан нийтийн сүлжээнд холбогдож ямар ч сэтгүүл зүй, мэргэжлийн ёс зүйн хэмжүүргүй, нотлох баримт, эх сурвалж гэх зэрэг шүүлтүүргүйгээр дуртай мэдээллээ дамжуулж, хүлээн авч, хувийн сэтгэгдлээ бичиж, солилцдог боллоо. Энэ шинэ нөхцөл байдалтай холбоотойгоор, маш олон үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй мэдээллүүдээс улбаалаад зарим талаар олон нийтийг худал хуурмаг мэдээллээр удирдаж залаад, өөрсдөд нь хохиролтой шийдвэр гаргуулаад байна.

Үүнээс болж нийгэм хуваагдан талцаж, өөр хоорондоо зөрчилдөн, хүчирхийлэл үзэн ядалтад хүрч байна гэж үзэх, ярих хэсэг бий болсон. Болгоомжлууштай энэ үзлийг ардчилсан гэж хэлэхээс илүүтэй хагас дектатур бүхий хаалттай улсууд хамгийн түрүүнд өлгөн авч “худал мэдээлэл тараах” гэдэг шинэ гэмт хэргийг удирдагчийнхаа нэр алдрыг хамгаалах зорилготой хавсруулан Эрүүгийн хуульдаа бичсэн.

Ардчилсан улс орнууд энэ гэмт хэргийг хэн нэгний нэр алдрыг хамгаалах зорилгоор биш, харин нийтийг хамарсан хүчирхийлэл, үзэн ядалтаас хүмүүсийг хамгаалах зорилготойгоор Эрүүгийн хуулиндаа бичиж байгаа. Ингэхдээ худал мэдээлэл тараах гэдэг үйлдэлд хэн нэгний нэр төрд халдаж, гүтгэх тухай үйлдлийг оруулахгүй байна. Энэ гэмт хэргийг хуульчлахдаа олон нийтийг талцуулж, хиймэл бухимдлыг хөөргөх, үндэс угсаа, шашин, хүйс, бэлгийн чиг хандлага гэх мэтчилэн ямар нэгэн зүйлээр ялгаварлан гадуурхаж, бусдыг хүчирхийлэлд турхирах зорилготойгоор санаатай, зохион байгуулалттай, тодорхой хөрөнгө санхүү гаргаж худал мэдээлэл тараасан бол, эсвэл тараасан худал мэдээлэл нь ийм үр дагаварт хүргэсэн бол үүнийг “Худал мэдээлэл тараах” гэмт хэрэг гэж үзэж байна.

Гэтэл манайд 2017 онд Эрүүгийн хуульд нэмсэн 13.14-р зүйл “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн гарчигтай болохоос хуучин гүтгэх гэдэг гэмт хэргээ өөр гарчигны дор буцаагаад биччихсэн. Ингээд гүтгэх заалт буцаад Эрүүгийн хууль руу өөр нэрээр ороод ирсэн. Яг худал мэдээлэл тараах гэдэг гэмт хэрэг нь хуульчлагдаагүй үлдсэн.

-“Гүтгэх” заалтаар шийтгүүлсэн иргэдийн дийлэнх нь сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байна л даа. Гүтгэх заалтыг Эрүүгийн хуулиар бус өөр хуулиар зохицуулах боломж бий биз дээ?

-Байгаа. Иргэний маргаан байдлаар шийдвэрлэж болно. Сэтгүүлч гэснээс сэтгүүлчдийн нэр барьсан зарим нэг байгууллага, нэр бүхий тодорхой хэвлэлийн эзэд гүтгэлгийг Эрүүгийн хуульд оруулахыг дэмжиж байна гэж хэлж, бичихийг нэг бус удаа харсан. Улстөрчид, эрх дархтнууд өөрсдийг нь сөрдөг, шүүмжилдэг хүмүүсийн амыг хааж боох атгаг санаагаар ийм хууль санаачлахыг хараад аргагүй дээ, эднээс ийм л юм гарна гэж бодсон. Гэтэл өөрийнх нь хэвлэлийн байгууллагад ажиллаж байгаа сэтгүүлчээ гэмт хэрэгтэн болгох хуулийг дэмжээд, нөгөө сэтгүүлчийнхээ ялтай ажлаар орлого олж, олсон мөнгөөр нь үр хүүхдээ тэжээж байгаа хүмүүсийг хараад ямар зэрлэг, хүн чанаргүй амьдрах аргатай хүмүүс вэ гэж бодсон шүү. Энэ асуудал дээр сэтгүүлчдийн дуу хоолой их сул байсан. Сэтгүүлчдийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагыг сэтгүүлчид биш хэвлэлийн эзэд нь эзэгнэчихсэн байгаагийн шинж байх даа.

Ер нь бол Эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг л бичигддэг. Нөгөө талаас гэмт хэрэгтэй тэмцэх, таслан зогсоох, мөрдөн шалгахын тулд төрд маш их хэмжээний хүч, тусгай техник хэрэгсэл, арга барил, нөөц байдаг. Гүтгэж байна гэдэг гэмт хэргийг илрүүлэхийн тулд редакцийг юм уу, сэтгүүлчийг тагнаж чагнахаас эхлээд цагдан хорих хүртэл хүч нөлөөгөө үзүүлж болно. Зөрчлийн хуульд байсан бол энэ хүч нөлөө хязгаарлагдана. Иргэний журмаар маргааныг шийддэг болчихвол бүр ч ажиллахгүй. Ялгаа нь ердөө л энэ.

-Гүтгэх заалт иргэний маргаанаар шийдэгдэх нь зөв гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Энэ чинь иргэний маргаан байдлаар шийдэгдээд гэм хор учруулсан бол хохирлоо барагдуулаад явж байх ёстой асуудал болохоос Эрүүгийн хуульд оруулж хэвлэлийн эрх чөлөөг боомилоод, хэн нэг албан тушаалтан өөрийг нь шүүмжилсэн, эсхүл "та авлига аваад байгаа юм биш үү" гэж асуулт тавьсан, хардсан сэрдсэн хүн бүрийг хууль шүүхийн байгууллагаар залхаан цээрлүүлдэг байж болохгүй. Эрүүгийн хуульд биччихээр иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, хардах, үндэслэлтэй асуух боломжийг үгүйсгэдэг, шүүмжлэгчийг, шүгэл үлээгчийг цээрлүүлэх эрх дархтнуудын зэвсэг болчихоод байна гэх дүгнэлт ганц Монголд биш, бусад улс орнуудад гараад байна.

-Хардах бүү хэл баримтаа гаргаж ирээд ч нэмэргүй болчихсон юм биш үү?

-Баримтаа гаргаж ирээд нэг тоо алдахад л сэтгүүлч шийтгүүлж байна шүү дээ. Сүүлд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсны дараа Хөвсгөл аймагт гарсан тохиолдлыг хараад цочирдсон. Шүүх хуулийг илт буруу хэрэглэн шийтгэл оногдуулсан байна лээ. Хэн нэгэн албан тушаалтны нэр огт хэлэлгүйгээр шүүмжилсэн шүүмжлэлийг төрийн байгууллагын нэр хүндийг гутаасан гэж үзээд хариуцлага хүлээлгэсэн байгаа юм. Эрүүгийн хуульд гүтгэх заалтыг бичихээр иргэний эрхийг хамгаалахаас илүүтэйгүүр иргэний эрх чөлөөг нухчин дардаг хэрэгсэл болдгийн тод жишээ.

-Шүүхийн тухай хуулийн төслийн талаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье. Сүүлийн жилүүдэд Шүүхтэй холбоотой маргаан их гарч байна. Аливаа нэг хэрэг маргаан шударга бусын хонгилоор орж, хүмүүсийг хэлмэгдүүлж байна гэх яриа хаа сайгүй таарах болж. Шүүх бие даасан, шүүгч бүр өөрийн гэсэн толгойтой байж, улс төрөөс хараат бус ажиллахад ямар зохицуулалтыг тусгах ёстой юм бэ?

-Шүүх гэдэг өөрөө байхын тулд байж байгаа зүйл огт биш. Шүүх бол иргэний шударгаар шүүлгэх эрхийг хангах, маргааныг үр ашигтай, ухаалаг шийдэх, шударга ёс, хүний эрх, хууль ёсыг хамгаалахад зориулагдаж байгуулсан институци. Байгуулагдсан зорилгодоо энэ шүүх үйлчилж байгаа эсэх, энэ зорилго руу үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байгаа эсэх тухай асууж байвал "шүүхийг тийм байна" гэж бүрэн итгэлтэй хэлж чадахгүй. Эргэлзэж байна.

Хамгийн түрүүнд, таны хэлсэнчлэн шударга бусын хонгил гэдэг үг гарч ирээд хэн нэгэн улстөрчийн захиа даалгавраар өрсөлдөгчийг нь намнаж байна, шүүх том улстөрчийн суганд ороод тэдний өширхлөө тайлдаг хэрэгсэл болж хувирлаа гэдэг шүүмж явж байна.

Хоёрдугаарт, улстөрийн нөлөө, хамгаалалтад орчихсон шүүгч нар нь хараат бус, бие даасан байдал гэдэг нэрийн дор хувийнхаа ажлыг амжуулаад нийтийн ашиг сонирхол, хүний эрх, хууль дээдлэх гэдэг үнэт зүйлүүд хог дээр хаягдчихсан, “айл гэр болж тоглолоо” гэдэг шиг шүүгч болж тоглоод, өөрсдийнхөө амьдралыг дээшлүүлээд авлига аваад, хэрэг цавчаад сууж байна гэдэг шүүмж ч өрнөж байна.

Гуравдугаарт, шүүхийн бие даасан, хараат бус байдал алга болчихлоо. Хариуцлагагүй, авлигажсан шүүгч нарт хариуцлага тооцох, хонгилын шүүгч нарыг зайлуулах нэрийн дор ҮАБЗ-д эрх мэдэл өгөөд, Монголын хамгийн их хийрхдэг гурван улстөрчийн гарт шүүхийг атгуулчихсан. Нөгөө гурав нь өнөөх шударга бусын хонгилоо шинэ айдас хүйдсээр цутгаад, гагнаад авлаа. Дуртай үедээ, дуртай хүнээ нааш цааш хөдөлгөдөг, ажил үүргийг нь тонгочуулдаг, өөрсдийнх нь болон ойр тойрных нь хүмүүсийн холбогдсон асуудлаар айлгаж барьцаалдаг, түүгээр нь шантаачилж өөрсдийн хүссэн шийдвэрээ шүүхээр гаргуулдаг боллоо.

Шүүгчид мэргэжилдээ үнэнч, хууль бариад шударгаар асуудал шийдэх гэхээсээ илүү бүгд айдаст автчихаад “ҮАБЗ-ийн уур амьсгал ямар байна, аянга цахилгаантай бол яанаа, ийнээ” гэсэн хүмүүс болоод хувирчихлаа. Ингэхээр шүүгчид хэргээ бие даан шийдэж чадахаа болиод, энэ хэрэгт дээд хүмүүс ямар бодолтой байгаа бол гэж дээш харсан, хуулиар биш даргын бодлоор хэргээ шийдэх гэсэн хэн нэгний гар хөл төдий болж хувирдаг. Үнэндээ бид алдаа гаргасан шүүгчдийг улстөргүйгээр бодит үндэслэлтэйгээр, хуулийн дагуу хариуцлага тооцдог болж чадахгүй бол бие даасан хараат бус, хариуцлагатай ажилладаг шүүхтэй болж чадахгүй.

Тиймээс бид арга ядаад өнгөрсөн жил Үндсэн хуульдаа "шүүгчийн сахилгын хороо" гэдэг институтыг шинээр бичлээ шүү дээ. Үндсэн хуулийн энэ өөрчлөлтийг үндэслээд Шүүхийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахаар Засгийн газар болон Ерөнхийлөгчийн зүгээс хуулийн төсөл өргөн баригдсан байна лээ. Аль, аль хуульд нь авах ч, хаях ч, нухацтай бодох ч юм байна лээ.

-Тухайлбал?

-Засгийн газрын өргөн барьсан хуульд хэд хэдэн ноцтой, аюултай заалтууд харагдсан. Шүүгчдийн зөвлөл гэдэг байгууллага бий болгох гэж байх шиг байна. Шүүгчдийн зөвлөл нь шүүх эрх мэдлийн өөрөө удирдах ёс гэж бас тодотгосон харагдсан. Энэ нь өөрөө хууль зүйн тогтолцоонд битгий хэл, энэ салбарын шинжлэх ухаанд, бусад улсын туршлагад байхгүй ойлголт. Шүүх эрх мэдлийн өөрөө удирдах ёс гэхээр дараа нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн өөрөө удирдах ёс, хууль тогтоох эрх мэдлийн өөрөө удирдах ёс гэж бас үүсэх үү? Нөгөө Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрлөлтөөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан “Төрийн нийтийн өмч” шиг. Төрийн нийтийн өмч гэж байгаа бол дараа нь “төрийн хувийн өмч” гэж гарч ирэх үү?

Хууль зүйн шинжлэх ухаанд байхгүй, бусад улсад хэрэглэдэггүй "шинэ дугуй" зохиож, хуулиндаа бичээд байж болохгүй гэж хэлээд л байсан. Зөрсөөр байгаад хийсэн, үр дүн нь бөөн хэрүүл.

Түүн шиг “өөрөө удирдах ёс” гэдэг энэ ойлголт иргэний нийгмийн ойлголт болохоос эрх мэдэл хуваарилсан институц доторх төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэгчид, тэр эрх мэдэлтэй давхцуулан хэрэглэдэг ойлголт ердөө биш. Наад захын суурь зарчмаа мэдэхгүй, дуртай газраа дураараа нэр томьёо хэрэглэх гэж оролдох нь алдаанд хүргэж, завхрал үүсгэнэ.

Уул нь олон улсын жишиг, дэвшилтэд үзэл, хандлага бол шүүгч нарыг эвлэлдэн нэгдэхээс болгоомжилж байна. Шүүгч нэг бүрийн бие даасан байдлын тухай ярьдаг болохоос шүүгч нар эвлэлдэн нэгдэж, нэгдмэл сонирхолтой болох тухай ерөөсөө ч ярьж болохгүй гэж үзэж байна. Шүүхийн хараат бус байдал, бие даасан байдал гэдэг шүүгч нэг бүрийн хараат бус, бие даасан байдлын тухай яриа болохоос шүүгч нэртэй хэсэг бүлгийн сонирхлыг хамгаалах тухай яриа огт биш. Явцуу, гажуудсан сонирхол үүсгэхгүйн тулд улс орнууд хоёрхон нөхцөлд шүүгч нарыг эвлэлдэн нэгдэхийг зөвшөөрч байна.

-Ямар нөхцлөөр?

-Нэгдүгээрт, шүүгчийн ёс зүй хариуцлагыг сайжруулах зорилготой мэдлэг, мэдээлэл солилцох, суралцахад нэгдэж болно.

Хоёрдугаарт, хууль зүйн шинжлэх ухаан, эрх зүйг хөгжүүлэх, мэргэжлийн боловсролыг дэмжих зорилготойгоор эвлэлдэн нэгдэж болох тухай ярьж байна.

Үүнээс өөр зорилготойгоор шүүгч нар эвлэлдэн нэгдэхийг аль болох хязгаарлаж хориглож байна. Гэтэл Засгийн газрын өргөн барьсан төсөлд энэ бол шүүх эрх мэдлийн өөрөө удирдах ёс гэж өргөмжлөөд дэвшилтэд хандлагаас тэс эсрэг зүйл хийж байх. Бас нэг зүйл нь Үндсэн хуульд шүүгчид хариуцлага тооцох, шүүгчийн албан тушаалыг хөндөх эрхийг Үндсэн хуулиар байгуулсан сахилгын хороонд байхаар Үндсэн хуульд нэмэлт оруулсаар атал Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлд Үндсэн хуулиар олгогдоогүй эрх эдлүүлж, мэргэжлийн хороо гэгчээр дамжуулан шүүгчийн халдашгүй байдалд халдах эрх олгохоор заасан байна лээ.

-ШЕЗ-ийн гишүүдийг хэрхэн сонгох нь зүйтэй вэ?

-ШЕЗ-ийн гишүүдийг томилохын тулд шүүгчид хуралдаад өөрсдийн төлөөллийг оруулах тухай ярьж байгаа. Гэхдээ шүүгчид хуралдахдаа анхан шатны, давж заалдах шатны, хяналтын шатны шүүгчид нь тус тусдаа хэн нэгнээр төлөөлүүлэхгүй өөрсдөө хуралдаад өөрсдийн төлөөллийг сонгох нь илүү зохимжтой. Тэгэхгүй бол холимог хуурга шиг бүгд холилдоод зарим нэг нь бусдаар төлөөлүүлээд дээд шүүх, давахын шүүхийн шүүгчид нь дарга шүүхийн зан гаргаад өөрсдийн сонирхлын хүнээ бүх шүүгчдийн нэрээр тавьчихаж болохгүй. Шүүхийн дотоод эрх мэдлийн хуваарилалт их чухал.

Монгол Улс шүүхийн дотоод эрх мэдлийн хуваарлалтаа буруу хийгээд алдчихсан учраас шүүхийн бүх эрх мэдэл дээд шүүхдээ овоорчихсон. Энэ бол 1992 оны Үндсэн хуулийн хамгийн том алдаа. Шүүхийн дотоод эрх мэдэл хуваарилалт шүүхийн тухай хуулиараа баталгаажихад их хэцүү. Өргөн барисан хуулийн төслүүдэд яг эсэргээрээ харагдана лээ. Дээд шүүх, ерөнхий шүүгч гэдэг хоёр цэгрүү шүүхийн дотоод бүх эрх мэдлийг буцаагаад овоолж эхэлж байна лээ. Тэгэхээр шүүгчид бие дааж хараат бусаар мэргэжлийн ур чадвартайгаар хэрэг маргаанаа шийдвэрлэх тухай биш дарга шүүгч юу гэж бодож байна түүний дагуу шийддэг тогтолцоо улам бүр албажина, бүр хууль ёсны тогтолцоо болж үлдэнэ гэсэн үг.

Дээд шүүхэд овоолоод байгаа эрх мэдлээ эргээд харах хэрэгтэй. Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчид захиргааны болон улс төрийн эрх мэдлийг нэмэх замаар бүх шүүхийн даргатай болж авна, ингэж ерөөсөө болохгүй. Дээд шүүх бол шүүхийн дээд байгууллага гэсэн Үндсэн хуулийн алдаатай заалтаасаа халиад Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч бол бүх шүүгчдийн дарга гэдэг юм руу орж байна. Шүүх бол захиргааны байгууллага биш. Захиргааны байгууллага, гүйцэтгэх эрх мэдэл шиг дээд байгууллагатай байж огт болохгүй.

Харамсалтай нь Монгол Улс Үндсэн хуульдаа ийм утгагүй заалттай. Соц маягийн сэтгэлгээнээсээ давж шүүхээ харж чадаагүйн зовлон. Шүүхийн үндсэн тогтолцоог хуулийн засаглал бүхий ардчилсан улсуудын загвараар бус социалист засаг захиргааны нэгжээрээ биччихсэн. Үүнээсээ болоод шүүхийн дотоод эрх мэдлийн хуваарлалт, анхан болон давж заалдах, хяналтын шатны шүүхүүдийн чиг үүрэг, эрх мэдлийн хил хязгаарын талаар ухаалаг үндэслэл Үндсэн хуулийн цэц дээр ярилцах боломжгүй болсон. Тиймээс шүүхийн тухай хуулийн дотоод зохион байгуулалтыг хийхдээ бид шүүгчдэд, тэр дундаа дарга шүүгч нарт зориулж хийж огт болохгүй. Дээд шүүхийн шүүгчид зориулаад эрх мэдэл овоолбол хонгил "хонгил" хэвээрээ л үлдэнэ.

Шүүгчдээс авсан судалгаанаас харахад гаднаас нөлөөлж буй нөлөөллөөс илүү дотоодоосоо, шүүгчдээс, тэр дундаа дээд шатны шүүхийн шүүгч, ерөнхий шүүгчээс нөлөөлөх нөлөө илүү гэсэн байна лээ. Тиймээс гадны улстөрийн зүй бус нөлөө хэнээр дамжиж орж ирж байгаа гэдэг тодорхой. Тэр сувгийг таслах тухайд Шүүхийн хуулийг харж хийхгүй бол хүсэн хүлээж, шаардаад байгаа нийгмийн захиалга бодит ажил хэрэг болохгүй. ШЕЗ-ийн гишүүдийг нээлттэйгээр сонгох нь илүү зөв байх.