Ковидын вакцин дэлхий даяар хийгдэж эхлэхтэй зэрэгцэн эдийн засгийн уналт эргэх хандлагатай байгаа ч хөгжиж буй орнууд ард үлдэх эрсдэлтэй байна.

Ашгүй нэг цар тахлыг дарж авах цаг ирэв. Их хямралаас хойшхи дэлхийн эдийн засгийн гамшигт үзэгдлийг аврах нохойн дуу ч мөн ойртов. Ковидын вакцин эргэлтэнд орсноор нөхөн сэргэлт бодит байдал болжээ. Гэхдээ үр ашиг нь ижил хэмжээгээр хуваарилагдахаас хол байх болно. Европ, Хойд Америк дахь чинээлэг орнууд вакцины хязгаарлагдмал нөөцийг эзэмшиж, эдийн засгийн эрс сайжирсан байр сууриа тунхаглаж байна. Ихэнх хүн төрөлхтний өлгий нутаг болох хөгжиж буй орнууд вакцины тунг хэрхэн өөрсдийн нутагтаа олж ирэх нь асуултын тэмдэг болон үлдлээ.

Вакциныг тарааж байгаа нь эдийн засгийн бодит байдлыг улам дордуулж байгаа нь харагдаж байна. Түүхэн дэх энэ аймшигт бүлгээс гарч ирсэн ертөнц урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй тэгш бус байх болно. Ядуу орнууд цар тахлын тахалд үргэлжлүүлэн нэрвэгдэж, АНУ, Европ, Хятад дахь зээлдүүлэгчидтэй холбоотой өсөн нэмэгдэж буй өр зээлээр хэдийнэ сунжирсан өчүүхэн нөөцийг зарцуулахад хүргэх нь ээ.

Дэлхийн эдийн засаг нь баялаг, боловсрол, цэвэр ус, цахилгаан, интернет гэх мэт амин чухал элементүүдийн хүртээмжтэй байдлын гүнзгий зөрүүгээр тасралтгүй тасарсаар ирсэн. Цартахлын улмаас үндэстний цөөнх, эмэгтэйчүүд, бага орлоготой өрхүүд амин зуулга тасарч, амьжиргааг нь устгаж байна. Үүний үр төлөөсөнд олон жилийн турш эдийн засгийн амьдралыг бий болгох өөр нэг хуваагдлыг нэмж, вакцин авах боломжтой улс орнуудыг вакцингүй хүмүүсээс тусгаарлаж магадгүй юм.

"Хөгжиж буй орнууд, ялангуяа ядуу хөгжиж буй орнуудыг хэсэг хугацаанд хасах нь тодорхой байна" гэж Женевт болсон НҮБ-ын Худалдаа, хөгжлийн бага хурлын Даяаршил ба хөгжлийн стратегийн хэлтсийн захирал Ричард Козул-Райт хэлэв.

Тэрээр үргэлжлүүлэн "Вакциныг дэлхийн сайн зүйл гэж үзэх хэрэгтэй гэж ойлгосон хэдий ч энэ хангамж нь өндөр хөгжилтэй орнуудын томоохон эмийн үйлдвэрүүдийн хяналтанд байгаа" гэсэн юм.

Олон улсын тусламжийн байгууллагууд, хүмүүнлэгийн үйлстэн, чинээлэг улс орнууд эрүүл мэндийн багийн хамгаалалтын хэрэгсэл, шинжилгээ, эмчилгээ, вакцин гэх мэт цар тахлын эсрэг шаардлагатай бүх хэрэгслийг олж авахын тулд амлалтаа нэгтгэж байна. Гэхдээ тэд батлан ​​даалтаа хангалттай мөнгөөр ​​хийж чадаагүй.

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага, Билл, Мелинда Гейтсийн Сан зэрэг бусад байгууллагуудын дунд хэрэгжүүлж буй Ажиллагаа хурдасгагч түншлэлийн тэргүүлэх санаачилга нь 38 тэрбум доллараас 5 тэрбум доллар хүрч бага орлоготой болжээ.

Энэтхэг, Өмнөд Африк тэргүүтэй хөгжиж буй орнуудын бүлэг нь тэргүүлэх хувилбарыг үйлдвэрлэсэн эмийн үйлдвэрүүдтэй хамтран вакцины нийлүүлэлтийг өөрсдөө үйлдвэрлэх замаар нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэж байна. Хөшүүргийг баталгаажуулахын тулд Дэлхийн худалдааны байгууллагаас оюуны өмчийн уламжлалт хамгаалалтаас татгалзаж, ядуу буурай орнуудад вакцины хувилбаруудыг хямд үнээр хийх боломжийг олгохыг санал болгов.

Дэлхийн худалдааны байгууллагын зөвшилцлийн дагуу ажилладаг. Эмийн үйлдвэрүүд улс төрийн нөлөө үзүүлдэг АНУ, Их Британи, Европын Холбоо энэ саналыг хаасан байна.  Патентийн хамгаалалт ба түүний ашиг нь авчрах нь эмийг бий болгох инновацийн зайлшгүй шаардлага гэж салбарынхан үзэж байна. Патентыг түдгэлзүүлэхийг дэмжигчид блокбастерийн олон эмийг засгийн газрын санхүүжилтээр хийсэн судалгаагаар зах зээлд гаргаж байгааг тэмдэглэж, энэ нь бодлогын гол цөмд нийгмийн сайн сайхныг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага бий болж байна гэж үзэв.

"Ашиг олох цаг үнэхээр мөн үү?" гэж Өмнөд Африкийн Дэлхийн худалдааны байгууллага дахь төлөөлөгчийн газрын зөвлөх Мустакем Де Гама хэлэв. Тэрээр "Засгийн газрууд эдийн засгаа хааж, эрх чөлөөг хязгаарлаж байгааг бид харсан. Гэхдээ оюуны өмч нь ийм ариун нандин шинжтэй тул үүнийг хөндөх боломжгүй юм" гэв. 

Вакцинд хамрагдах боломжоор хангагдсан чинээлэг улс орнуудад нийгмийн эрүүл мэндийн онцгой байдлын улмаас үүссэн эдийн засгийн гамшгаас аврах ажлыг үргэлжлүүлж байна. Бизнес эрхлэгчдийн үйл ажиллагааг зогсоосон хязгаарлалтыг цуцалж, 3, 4-р саруудад эдийн засгийн үр өгөөжийг авчирна.

Одоогийн байдлаар цаашдын зураг бүрхэг байна. 

Дэлхийн хамгийн том эдийн засаг болох АНУ өдөр бүр 9 сарын 11-тэй дүйцэх хэмжээний үхлийн “төлбөр” авч, хэвийн байдалдаа эргэн орох нь хол мэт санагдаж байна. Вирус хүчээ авч байгаатай холбогдуулан Их Британи, Франц, Герман зэрэг томоохон эдийн засаг шинэ түгжээнд ороод байна. Гэхдээ энэ жил 4.2 хувиар агшсаны дараа дэлхийн эдийн засаг ирэх онд 5.2 хувиар тэлэх хандлагатай байна гэж Oxford Economics мэдээлэв. Энэхүү таамаглал нь АНУ-д жилийн өсөлт 4.2 хувь, засгийн газрын үйл ажиллагаа вирусыг хяналтандаа байлгаж чадсан дэлхийн хоёр дахь том эдийн засаг болох Хятад улсад 7.8 хувиар тэлнэ гэж таамаглаж байна. 

Европ тивийн эдийн засаг хоёр жилийн турш хямралынхаа хэмжээнд эргэж ирээгүй байхад вирусийн тархалтыг харгалзан Европ хоцрогдсон хэвээр байх болно гэж IHS Markit мэдээлэв. 

Гэхдээ өнгөрсөн пүрэв гаригт Их Британи ба Европын Холбоо хоорондоо тохиролцсон нь Брекситээс хойшхи худалдааны харилцааныхаа ихэнх хэсгийг хадгалж үлдсэн нь бүс нутгийн худалдаа удаашрах вий гэсэн болгоомжлолыг бууруулж чадлаа. Гэхдээ 2025 он гэхэд цартахлын улмаас эдийн засгийн урт хугацааны хохирол нь хөгжиж буй зах зээл гэж нэрлэгддэг орнуудад чинээлэг орнуудтай харьцуулахад хоёр дахин их байх болно гэж Оксфордын Эдийн засаг мэдээлэв. 

Ийм урьдчилсан таамаглал үнэн биш байдаг. Жилийн өмнө гамшигт тахлыг хэн ч урьдчилан таамаглаж байгаагүй. Одоо дэлхийн эдийн засагтай тулгараад байгаа хувьсагчууд нь асар их юм.

Вакцины үйлдвэрлэл нь нийлүүлэлтийг хязгаарлаж болохуйц бэрхшээлтэй тулгардаг боловч тэсвэр тэвчээр, үр нөлөөг нь бүрэн ойлгоогүй байгаа. Эдийн засгийн сэргэлтийг сэтгэлзүйн асуултууд бий болгоно. Санах ой хамгийн гүн гүнзгий цочирдсоны дараа вирусийг номхруулсны дараа нийгэм шилжих эрх чөлөөгөө хэрхэн ашиглах вэ? Хөл хорионоос чөлөөлөгдсөн хүмүүс кино театр, онгоцонд багтах уу? Хүмүүсийн цугларалтыг удаан хугацаагаар хорих хандлага нь гол ажил олгогч болох чөлөөт цаг, зочлох үйлчилгээний салбарын өсөлтийг хязгаарлах магадлалтай.

Цар тахал нь цахим худалдааны хөгжлийг хурдасгаж байгаа бол нөгөө талд ялангуяа уламжлалт тоосго, зуурмагийн жижиглэн худалдаа эрхлэгчид зогсонги байдалд оржээ. Хэрэв байнгын түгшүүрийн мэдрэмж нь худалдан авагчдыг худалдааны төвүүдээс зайлсхийхэд хүргэдэг бол энэ нь ажлын байрны өсөлтийг хязгаарлаж болох юм. Амазон гэх мэт онлайн худалдаа эрхлэгчид автоматжуулалтыг эрчимтэй хэрэгжүүлж байгаа нь бизнесийн өсөлт нь чанартай ажлын байр болж хувирах албагүй гэсэн үг юм. Олон тооны эдийн засагчид вакцин нь айдас түгшүүрийг бууруулж байгаа тул хүмүүс хоолны газрууд, спортын арга хэмжээнүүд, амралт зугаалгын газруудаар хязгаарлагдмал туршлагад шилжих болно гэж үздэг. Айл өрхүүд амралтаа цуцалж, гэртээ зугаацах болсон нь нэг талаар өрхийн санхүү хэмнэгдэж байгаа ч мөнгө эргэлтэнд удаан орж байна гэсэн үг. 

Лондон дахь Оксфордын Эдийн засгийн дэлхийн эдийн засагч Бен Мэй "Хүмүүсийн сэтгэл санаа тайвширч, зарим хязгаарлалтууд цуцлагдвал та зарлагын өсөлтийг харж болно" гэж хэлэв. Тэрээр "Энэ нь хүмүүсийн илүү энгийн зан авирт эргэж орох хурд, түвшний тухай байх болно. Үүнийг мэдэхэд маш хэцүү байдаг” гэлээ.  

Гэхдээ олон хөгжиж буй орнууд өөр гариг ​​дээр үр дүнтэй амьдрах болно.

АНУ 1.5 тэрбум тун вакцины талаархи нэхэмжлэлийг баталгаажуулсан бол Европын холбоо бараг хоёр тэрбум тунг түгжсэн нь бүх иргэдээ бараг л бүгдийг нь вакцинжуулахад хангалттай юм. Олон ядуу орнууд хүн амаа бүрэн вакцинжуулахаар 2024 он хүртэл хүлээх үлдэж магадгүй юм. Өндөр өрийн дарамт нь олон ядуу орны вакцины төлбөрийг төлөх боломжийг хязгаарлана. Хувийн зээлдүүлэгчид 20-ийн бүлгийн санаачилсан өр төлбөрийг зогсоох санаачилгад оролцохоос татгалзав.

Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас амласан тусламж урам хугарсан нь батлагдсан. Олон улсын валютын санд Трампын засаг захиргаа ядуу орнуудыг нэмэлт эх үүсвэрээс хасах тусгай төлбөрийн эрх гэж нэрлэгддэг байгууллагын үндсэн валютыг өргөжүүлэхийг эсэргүүцэж байна.

"Цартахлын эсрэг олон улсын хариу арга хэмжээ үндсэндээ өрөвдөлтэй байсан" гэж ноён Козул-Райт НҮБ-ын худалдааны байгууллага дээр хэлэв. Тэрээр "Вакцины тархац руу шилжиж эхлэхэд бид дахиад ийм зүйл үзэх гэж байгаад бид санаа зовж байна" гэсэн юм.

Ковакс гэж нэрлэгдэж буй түншлэлийн нэг элемент нь ядуу буурай орнуудад вакциныг хямд үнээр худалдаж авах боломжийг олгох гэсэн боловч энэ нь үйлдвэрлэл нь хязгаарлагдмал бөгөөд хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө хариуцлага хүлээдэг ашгийн төлөө үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудын хяналтанд байгаа зэрэг нь бодит байдалтай зөрчилджээ. 

"Дэлхийн ихэнх хүмүүс вакцины хүртээмжийг Коваксаас авдаг орнуудад амьдардаг" гэж Английн Кийл их сургуулийн олон улсын эрх зүй, халдварт өвчний мэргэжилтэн Марк Экклстон-Тернер хэлэв. Тэрээр "Энэ бол ер бусын зах зээлийн уналт юм. Вакцины хүртээмж нь хэрэгцээнд тулгуурладаггүй. Энэ нь төлбөрийн чадвар дээр суурилдаг бөгөөд Ковакс энэ асуудлыг засахгүй" гэлээ. 

Энэ сарын 18-нд Коваксын удирдагчид эмийн үйлдвэрүүдтэй бага, дунд орлоготой орнуудад бараг хоёр тэрбум тун вакцин өгөхөөр тохиролцсоноо зарласан. Одоогийн байдлаар батлагдаагүй байгаа вакцины нэр дэвшигчдийг төвлөрүүлдэг энэхүү зохицуулалт нь 190 оролцогч улс орны хүн амын тавны нэгийг вакцинжуулахад хангалттай тунгаар ирэх жилийн эцэс гэхэд хангана.

Энэтхэгт AstraZeneca зэрэг үндэстэн дамнасан компаниудад вакцин үйлдвэрлэж буй эм үйлдвэрлэгчид байдаг боловч хүн ам нь 2024 оноос өмнө бүрэн вакцин хийлгэх магадлал багатай гэж Лондон дахь хөрөнгө оруулалтын судалгааны компани TS Lombard мэдээлэв. Иймд Эдийн засаг нь эмзэг хэвээр байх магадлалтай.

Ядуу орнуудын олон тооны хүмүүс вакцинд хамрагдах боломжгүй байсан ч гэсэн эдийн засаг нь баялаг үндэстнүүдийн хэвийн байдалдаа орсноор зарим үр өгөөжийг хүртэх магадлалтай. Тэгш бус байдлаас үүдэлтэй ертөнцөд өсөлт нь тэгш бус байдалтай давхцаж болно. Хойд Америк, Европ, Зүүн Азид хэрэглэгчийн эрчим хүч сэргэхийн хэрээр түүхий эдийн эрэлтийг нэмэгдүүлэх, Чили, Замби дахь зэсийн уурхайг улам идэвхжүүлэх, Бразил, Аргентинд хураасан шар буурцгийн экспортыг өсгөх болно. Жуулчид эцэст нь Тайланд, Индонез, Турк руу буцах болно. Гэхдээ зарим нь ядуу буурай орнуудад вакцин хийлгээгүй цар тахлын хор уршиг дэлхийн эдийн засгийн аз завшааныг хязгаарлаж магадгүй гэж үзэж байна. 

Хэрэв ядуу буурай орнууд вакцинаа авахгүй бол дэлхийн эдийн засаг жилд 153 тэрбум долларын бүтээгдэхүүнээс татгалзна гэж RAND корпорацаас саяхан хийсэн судалгаагаар мэдээлэв. Лондонгийн эдийн засгийн сургуулийн эрүүл мэндийн бодлогын шинжээч Клар Венхэм "Та дэлхийн эрүүл мэндийн ажилтнуудад дэлхийн хэмжээнд вакцин тарих хэрэгтэй. Ингэснээр та дэлхийн зах зээлийг дахин нээх боломжтой болно" гэжээ. Тэрээр "Хэрэв дэлхийн бүх улс орон бүх эмзэг бүлгийн хүмүүст вакцин тариулж байгааг мэднэ гэж хэлж чадвал бид дэлхийн капиталист худалдааны системд илүү хурдан эргэж очих болно" гэсэн юм. 

Б.Бүжлхамаа